भारताच्या अवकाश संशोधनात पुन्हा एकदा अभिमानाचा क्षण आला आहे! तब्बल चार दशकांनंतर भारताचा एक अंतराळवीर आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकावर पोहोचला असून, ही कामगिरी ग्रुप कॅप्टन Shubhanshu Shukla यांनी केली आहे. Shubhanshu Shukla’s ISS Mission म्हणजे केवळ एका व्यक्तीचा अंतराळ प्रवास नाही, तर ती संपूर्ण देशाच्या अंतराळ स्वप्नांची खरी सुरुवात आहे. अवकाश स्थानकावर पोहोचणारे शुक्ला हे पहिले भारतीय ठरले असून त्यांच्या या प्रवासामुळे भारताची गगनयान मोहीम प्रत्यक्षात आणण्यासाठीची वाटचाल आणखी मजबूत झाली आहे. देशातील वैज्ञानिक आणि संशोधक याकडे एका नव्या पर्वाच्या सुरुवातीसारखे पाहत आहेत.
Shubhanshu Shukla’s ISS Mission ही मोहीम Axiom-4 या NASA-SpaceX च्या खासगी अभियानाचा भाग होती. या प्रवासात त्यांनी ISS वर तब्बल 18 दिवस वास्तव्य केले. या काळात त्यांनी अनेक महत्त्वाचे वैज्ञानिक प्रयोग करून भारतासाठी आणि जागतिक अंतराळ संशोधनासाठी मौल्यवान माहिती मिळवली आहे. शुभांशु शुक्लांच्या या मोहिमेने भारतीय तरुण पिढीला अवकाश संशोधनाकडे आकर्षित करण्याची प्रेरणा दिली आहे, आणि भारत अंतराळ संशोधन क्षेत्रात पुढे जाण्यासाठी आवश्यक असलेला आत्मविश्वासदेखील दिला आहे. त्यामुळेच ही मोहीम भारतासाठी केवळ ऐतिहासिक नव्हे, तर भविष्यासाठीची एक आशादायी पायरी ठरत आहे.
मोहिमेचा उद्देश आणि वैशिष्ट्ये
Shubhanshu Shukla’s ISS Mission ही Axiom-4 नावाची खासगी अंतराळ मोहीम होती, जी नासा आणि SpaceX च्या सहकार्याने Axiom Space कंपनीने राबवली. या NASA SpaceX mission चा मुख्य उद्देश होता तो म्हणजे मानवी अंतराळ मोहिमांसाठी लागणाऱ्या आरोग्यप्रोटोकॉल्स, उपकरणे आणि तंत्रज्ञानाची चाचणी करणे. सुक्ष्म गुरुत्वाकर्षणात (microgravity) मानवी शरीरावर होणारे परिणाम आणि त्या अनुषंगाने उपाय शोधणे हे या मोहिमेचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होते.
शुभांशु शुक्ला यांनी ISS वर तब्बल 18 दिवस राहून सुमारे 60 हून अधिक space experiments पूर्ण केले, यामध्ये 7 प्रयोग ISRO कडून आले होते. यात microgravity plant growth, muscle decay in space, stem cell research in space, आणि screen exposure effects in space यांचा समावेश होता. सूक्ष्मशैवाल, स्टेम सेल्स आणि अल्गीवर प्रयोग करून जीवनसहायक प्रणालीचा अभ्यास केला गेला. मानसिक आरोग्यावर होणारे परिणाम जाणून घेण्यासाठी space psychology research देखील करण्यात आली.
या मोहिमेदरम्यान शुभांशु शुक्ला यांनी ISS वरील दिनक्रमाचा अनुभव घेतला. शून्य गुरुत्वात पाणी पिणे, अन्न खाणे, झोप घेणे यासाठी वेगळ्या पद्धती वापराव्या लागतात. प्रत्येक दिवशी व्यायाम आवश्यक असतो, नाहीतर muscle loss सुरू होतो. व‍िना पाण्याची अंघोळ, स्पेशल डायट आणि वेळेचे काटेकोर नियोजन अशा गोष्टींचा अनुभव त्यांनी घेतला. त्यांनी विद्यार्थ्यांशी थेट संवाद साधून astronaut daily routine on ISS बद्दल अनेक गोष्टी सांगितल्या आणि पंतप्रधान मोदींसोबतही थेट संपर्क साधला. यामुळे international space collaboration वाढले आणि भारतातील तरुणांना space science मध्ये रस निर्माण झाला.
मोहिमेच्या काही महत्त्वाच्या संख्या (Mission Stats)
शुभांशु शुक्लांच्या Shubhanshu Shukla’s ISS Mission मोहिमेचे काही ठळक आकडेवारीनुसार तपशील पुढीलप्रमाणे:
| घटक | तपशील |
| कालावधी | 18 दिवस (सुमारे 433 तास अवकाशात) |
| परिक्रमा (कक्षेत फेऱ्या) | 288 प्रदक्षिणा (पृथ्वीची परिक्रमा) |
| एकूण प्रवास distance | सुमारे 1.22 कोटी किलोमीटर (12.2 million किमी) |
| अंतराळवीर क्रमांक | जागतिक क्रमांकनाने 634वा अंतराळवीर (अंतराळ गाठणारा) |
| वैज्ञानिक प्रयोग | 60+ पूर्ण केले (त्यापैकी किमान 7 प्रयोग ISRO द्वारे निर्देशित) |
| मोहिम खर्च | अंदाजे $65 दशलक्ष (सुमारे ₹548 कोटी) भारतीय सरकारने व्यय |
सूक्ष्म अवकाश विज्ञान व आरोग्य संशोधन: शुक्लांच्या प्रवासातून भारतीय वैज्ञानिकांना सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणात वनस्पती आणि सूक्ष्मजीव वाढ, मानवी शरीरातील बदल, आरोग्य टेलिमेट्रीद्वारे (health telemetry) शरीरावरील परिणाम मोजणे, तसेच अंतराळातील दीर्घ वास्तव्यासाठी लागणाऱ्या biomedical research in orbit बाबत मौलिक माहिती मिळाली. अंतराळातील मानसशास्त्रीय परिणाम आणि क्रू मेंबर्सच्या psychological effects of space याविषयीही मौलिक निरीक्षणे नोंदवली गेली. हे सर्व space medicine संबंधित निष्कर्ष भविष्यात भारताच्या दीर्घकालीन अंतराळ मोहिमा आखण्यासाठी मार्गदर्शक ठरतील.
Ax-4 मोहिमेचे वेळापत्रक आणि प्रवासाचा आढावा
शुभांशु शुक्ला यांचे Ax-4 crew सह अंतराळ प्रवास हे रोमांचक टप्प्यांनी भरलेले होते. Ax-4 timeline पाहता मोहिमेची सुरुवात अमेरिकेतील फ्लोरिडा राज्यातील कॅनेडी अंतराळ केंद्रावर (Kennedy Space Center) झाली. स्पेसएक्सच्या फाल्कन-9 रॉकेटद्वारे 25 जून 2025 रोजी सकाळी हे यान प्रक्षेपित करण्यात आले. अवघ्या सुमारे 24 तासांच्या प्रवासानंतर 26 जून रोजी क्रू ड्रॅगन हे अवकाशयान ISS सोबत यशस्वीरीत्या ISS docking करण्यात यशस्वी झाले. शुक्ला यांनी त्याच दिवशी ISS मध्ये प्रवेश करून औपचारिक स्वागत समारंभात भाग घेतला. विशेष म्हणजे ISS वर पाऊल ठेवणारे ते पहिले भारतीय असल्याने, या वेळी त्यांना ISS क्रू कडून “अंतराळवीर पिन” देऊन गौरविण्यात आले व जगातील 634वें अंतराळवीर म्हणून त्यांची नोंद झाली.
खालील तक्त्यात मोहिमेतील महत्त्वाच्या घटना आणि दिनांकांची सूची दिली आहे:
| दिनांक (IST) | घटना आणि टप्पे |
| 25 जून 2025 | केनेडी स्पेस सेंटर, फ्लोरिडा येथून SpaceX द्वारे प्रक्षेपण. नासाचे सहयोग. |
| 26 जून 2025 | अवकाशयानाने अंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकाशी यशस्वी डॉकिंग केली. शुक्ला ISS मध्ये प्रवेशले. |
| 27 जून – 13 जुलै 2025 | ISS वर 18 दिवसांचे वास्तव्य; वैज्ञानिक प्रयोग आणि जागतिक संवाद साधले. |
| 14 जुलै 2025 | ISS वरील Harmony मॉड्युलमधून दुपारी ~4:35 वाजता (IST) क्रू ड्रॅगन ‘Grace’ यानाने पृथ्वीवर परतीचा प्रवास सुरू केला. |
| 15 जुलै 2025 | भारतीय प्रमाणवेळेनुसार दुपारी 3:01 वाजता प्रशांत महासागरात कॅलिफोर्निया किनाऱ्याजवळ सुरक्षित ISS splashdown झाले. स्प्लॅशडाउननंतर थोड्याच वेळात शुक्ला आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना बाहेर काढण्यात आले. |
वरील वेळापत्रकातून दिसून येते की अवघ्या एका दिवसात अंतराळयान ISS वर पोहोचले व अंदाजे अठरा ते वीस दिवस कक्षेत घालवल्यानंतर परतीचा प्रवास पार पडला. या कालावधीत Ax-4 crew ने मिळून सुमारे 288 पेक्षा जास्त पृथ्वीची परिक्रमा पूर्ण केल्या. अंतराळ स्थानकावर त्यांच्या मुक्कामादरम्यान शुक्ला यांनी विविध वैज्ञानिक उपकरणांचा आणि प्रयोगांचा भाग म्हणून नियमित शारीरिक व्यायाम, अवकाश चाल (spacewalk नव्हे – ही मोहिम फक्त स्टेशन आत होती) यांसारख्या क्रिया केल्या नाहीत परंतु स्थानकावरील इतर कर्मचाऱ्यांसोबत मिळून दैनंदिन तंत्र operational मोडमध्ये काम केले.
Ax-4 मोहिमेतील क्रू सदस्यांची माहिती
Axiom-4 मिशनमध्ये शुभांशु शुक्लांसह एकूण चार अंतराळयात्री होते. त्यांची नावे, भूमिका आणि राष्ट्रीयत्व खालील तक्त्यात दिली आहेत:
| क्रू सदस्य | भूमिका | राष्ट्रीयत्व (संस्था) |
| पेगी व्हिटसन | कमांडर (Mission Commander) | अमेरिका (माजी NASA अंतराळवीर) |
| शुभांशु शुक्ला | पायलट (Mission Pilot) | भारत (IAF टेस्ट पायलट, ISRO अंतराळवीर) |
| स्लावोश उज़नान्स्की | मिशन स्पेशालिस्ट | पोलंड (ESA अंतराळवीर) |
| टिबोर कापू | मिशन स्पेशालिस्ट | हंगेरी (HUNspace) |
पेगी व्हिटसन या अनुभवी NASA अंतराळवीराच्या नेतृत्त्वाखाली शुक्ला यांनी सहपैलोट म्हणून काम पाहिले. अंतराळयानाच्या उड्डाण, कक्षेत कळस (dock) आणि पुन्हा पृथ्वीवर उतरणे या सर्व टप्प्यांमध्ये शुक्ला यांची महत्वाची भूमिका होती. त्यांना एक अनुभवी अंतराळवीर म्हणून प्रत्यक्ष अंतराळयान संचालनाचा आणि त्या संबंधित तांत्रिक आव्हानांचा सामना करण्याचा अनुभव मिळाला. हा अनुभव भारताच्या एका लष्करी वैमानिकाने (test pilot) खाजगी व्यावसायिक अंतराळयान चालवण्याचा पहिला प्रसंग होता, ज्याने जागतिक व्यासपीठावर भारताच्या अंतराळक्षमता प्रदर्शित केल्या.
ISS वर अठरा दिवसांच्या वास्तव्यात या आंतरराष्ट्रीय क्रूने विज्ञानप्रेरित सहकार्याचे उदाहरण घालून दिले. विविध देशांच्या अंतराळ संस्थांमधील (international space collaboration) समन्वय या मोहिमेद्वारे अधिक बळकट झाला. शुक्ला यांनी ISS वरील इतर Expedition 73 क्रू मेंबर्सबरोबर अनुभव आणि संस्कृतीची देवाणघेवाण केली. त्यांनी भारतीय अन्नाचे पाकीकरण केलेले पदार्थ सहकाऱ्यांना चाखायला दिले आणि बदल्यात इतर देशांच्या खाद्यसंस्कृतीचे नमुने चाखले. अशा प्रकारे अंतराळ स्थानक एक जागतिक गांव बनले आहे जिथे विज्ञानाबरोबर सांस्कृतिक अदलाबदलही घडते.
भारतीय अंतराळवीरांची निवड आणि प्रशिक्षण
Shubhanshu Shukla’s ISS Mission पर्यंत पोहोचण्याचा शुभांशु शुक्लांचा प्रवास अत्यंत रोमांचकारी आहे. उत्तर प्रदेशच्या लखनौ शहरातून आलेल्या शुक्ला यांचे स्वप्न लहानपणापासूनच वैमानिक होण्याचे होते. 2006 मध्ये त्यांनी भारतीय हवाई दलात (IAF) टेस्ट पायलट म्हणून कारकीर्द सुरू केली. त्यांच्याकडे 2000 पेक्षा अधिक तासांच्या विमान उड्डाणाचा अनुभव आहे.
भारताने 2019 मध्ये गगनयान मोहिमेची घोषणा केल्यानंतर, देशभरातील शेकडो वैमानिकांमधून चार अंतराळवीरांची निवड झाली. शुक्ला हे त्यांपैकी एक होते. पुढील वर्षभर रशियातील युरी गगारिन प्रशिक्षण केंद्रात कठोर astronaut space training दिले गेले. यात शून्य गुरुत्वाकर्षणाचा अनुभव, समुद्रात उतरण्याची प्रॅक्टिस, तसेच उच्च-G शक्तींना सामोरे जाण्याची सवय यांचा समावेश होता. पुढे, अमेरिकेत NASA आणि SpaceX सोबत ISS साठी मिशन-विशिष्ट प्रशिक्षण घेण्यात आले.
ऑगस्ट 2024 मध्ये Axiom Space ने Axiom-4 मोहिमेसाठी शुभांशु शुक्ला यांची मुख्य क्रू सदस्य म्हणून घोषणा केली, तर प्रशांत नायर यांना बॅकअप क्रू म्हणून निवडले गेले. या astronaut selection process आणि प्रशिक्षणातून भारत आणि अमेरिकेचे अंतराळ-सहकार्य वाढले असून, या अनुभवातून ISRO ला भविष्यातील मोहिमांसाठी महत्त्वाची माहिती आणि तंत्रे मिळाली आहेत.
भारतासाठी मिळालेले धडे आणि पुढील वाटचाल (गगनयान)
शुभांशु शुक्ला यांची ISS मोहिम भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमासाठी एक turning point मानली जात आहे. अवकाश स्थानकावरील या अनुभवातून भारताने तंत्रज्ञान, विज्ञान, मानवी क्षमतांची चाचणी प्रत्यक्ष करत मौलिक धडे घेतले आहेत. India-US space collaboration दृढ करून घेत भारताने जागतिक व्यासपीठावर आपला विश्वासार्ह भागीदार म्हणून ठसा उमटवला आहे. या मोहिमेतून मिळालेल्या शास्त्रीय निष्कर्षांमुळे गगनयान मोहिमेच्या आराखड्यात सुधारणा करता येणार आहेत – मग ते अंतराळयानाची रचना असो, biomedical research in orbit मधून मिळालेले आरोग्यविषयक उपाय असोत की ग्राउंड सपोर्ट सिस्टम आणि मिशन कंट्रोल केंद्रांच्या कार्यपद्धती असोत, सर्वच बाबींमध्ये सुधारणा शक्य आहे.
खरं पाहता, शुभांशु शुक्ला यांची ISS वारी ही गगनयान कार्यक्रमासाठी एक महत्त्वाची चाचणी मानली गेली. इस्रोचे अध्यक्ष डॉ. व्ही. नारायणन यांनी खुद्द शुक्ला यांच्यासोबत 6 जुलै रोजी संवाद साधून त्यांना सुचवले की या प्रवासातील प्रत्येक प्रयोग, प्रत्येक क्रियाकलाप सुक्ष्मपणे नोंदवावा – कारण यातील माहिती भारताच्या मानव अवकाशउड्डाण कार्यक्रमाच्या विकासासाठी उपयोगी ठरणार आहे. ISS वरील प्रयोगांच्या नोंदी, अंतराळात मानवी शरीरावर झालेले परिणाम, अवकाशातून पृथ्वीवरील नियंत्रण कक्षाशी करण्यात आलेला समन्वय (crew-ground coordination) इत्यादी घटकांचा अभ्यास करून भारत स्वतःची अंतराळ स्थानक उभारण्याची आणि दीर्घकालीन मोहिमा पाठवण्याची तयारी करत आहे. पंतप्रधान मोदींनीही शुक्लांच्या यशस्वी प्रवासानंतर जाहीर केले की “ही कामगिरी १.४ अब्ज भारतीयांचे स्वप्न घेऊन जाणारी आहे” आणि गगनयानच्या दिशेने भारताची आत्मविश्वासाने भरलेली वाटचाल आहे.
गगनयान कार्यक्रम: एक दृष्टिक्षेप
भारताचा गगनयान हा स्वदेशी मानव अंतराळउड्डाण कार्यक्रम 2025-27 च्या दरम्यान मूर्त स्वरूपात येण्याची अपेक्षा आहे. या कार्यक्रमाअंतर्गत भारताला स्वतःच्या रॉकेटद्वारे (GSLV Mark III आधारित) तीन अंतराळवीरांना पृथ्वीच्या लो कक्षेत (LEO) पाठवायचे आहे आणि किमान 5-7 दिवस तिथे ठेवायचे आहे. गगनयानसाठीची पहिली मानवरहित चाचणी उड्डाणे 2025 साली होऊ शकतात, तर प्रत्यक्ष मानवी अंतराळमोहीम 2027 मध्ये करण्याचे भारत सरकारचे लक्ष्य आहे.
खालील तक्त्यात गगनयान कार्यक्रमाची महत्त्वाची क्षितिजे दर्शवली आहेत:
| गगनयान कार्यक्रम टप्पे | कालमर्यादा (अंदाज) |
| मानव अवकाश कार्यक्रमाची सुरुवात | 2000च्या दशकात प्रारंभावे (इस्रो अभ्यास आणि तयारी) |
| अंतराळवीरांची प्राथमिक निवड (4 जण) | 2019 – IAF मधून चार वैमानिकांची निवड, रशिया येथे पाठवले |
| रशिया येथे मूलभूत प्रशिक्षण | 2020-21 – युरी गागारीन केंद्रात प्रशिक्षण पूर्ण |
| गगनयात्रींची जाहीर नामनिर्देशन | फेब्रुवारी 2024 – PM मोदींनी “गगनयात्री” घोषित केले |
| शुभांशु शुक्ला यांचा Ax-4 प्रवास | जून-जुलै 2025 – ISS वर पहिला भारतीय अंतराळवीर; गगनयानसाठी डेटाचे संकलन |
| मानवरहित चाचणी उड्डाणे (G1, G2) | 2025 अखेर/2026 – यानाची सुरक्षा आणि यंत्रणा पडताळणी (भारतीय अवकाशयान) |
| पहिली मानवयुक्त गगनयान मोहीम | 2027 (लक्षित) – तीन भारतीय अंतराळवीर 5-7 दिवसांच्या अवकाश सफरीवर |
(वरील वेळापत्रक भारत सरकारच्या प्राथमिक अंदाजांवर आधारित आहे. तंत्रज्ञान विकास आणि चाचण्या यानुसार बदल संभवतात.)
गगनयान कार्यक्रम हाती घेताना इस्रोपुढे अनेक तांत्रिक आव्हाने आहेत. मानवरहित चाचण्यांतून क्रू मॉड्युलची सुरक्षित अवतरण व्यवस्था (re-entry and splashdown) विकसित करण्यावर भर दिला जातो आहे. Indian Air Force pilot astronaut म्हणून तयार झालेल्या या गगनयात्रींना आता पूर्णपणे स्वदेशी यानात उड्डाण करायचे आहे. शुभांशु शुक्ला यांच्या मते, “माझा ISS प्रवास हा केवळ सुरुवात आहे, खरे यश तर आपल्या स्वदेशी अवकाशयानातून जेव्हा भारतीय अंतराळवीर अवकाशात जातील तेव्हा मिळेल” – अशा भावना आहेत.
पृथ्वीवर पुनरागमन आणि आरोग्य तपासणी
ISS वर 18 दिवस पूर्ण करून, शुभांशु शुक्ला यांचे SpaceX Crew Dragon यान 15 जुलै 2025 रोजी प्रशांत महासागरात सुरक्षित उतरले. स्प्लॅशडाउननंतर लगेचच शुक्ला व सहकारी क्रूची आरोग्य तपासणी झाली. प्राथमिक तपासणीत शुक्ला यांची प्रकृती उत्तम असल्याचे आढळले. अवकाशात राहिल्यानंतर जमिनीवर पुन्हा तोल मिळवताना थोडा त्रास जाणवू शकतो. यासाठी NASA आणि IAF डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली शुक्ला यांना astronaut rehabilitation कार्यक्रम दिला जात आहे.
पृथ्वीवर परतल्यानंतर त्यांना समतोलासाठी व्यायाम, स्नायूंची ताकद वाढवण्यासाठी उपचार आणि मानसिक पुनर्वसनही सुरू आहे. शुक्ला यांची पत्नी कामना यांच्या म्हणण्यानुसार, कौटुंबिक आधार आणि शांत वातावरणात त्यांची प्रकृती सुधारत आहे. 17 ऑगस्टला भारतात परतल्यावर त्यांचा औपचारिक सत्कार होण्याची शक्यता आहे. सध्या त्यांची तब्येत स्थिर आणि उत्तम असल्याचा अधिकृत अहवाल जारी झाला आहे.
नव्या युगाची सुरुवात
Shubhanshu Shukla’s ISS Mission ही भारताच्या अंतराळ प्रवासातील एक भव्य आणि महत्त्वाची कामगिरी ठरली आहे. शुभांशु शुक्लांनी ISS वर केलेल्या प्रयोगांमुळे केवळ भारताचाच नव्हे तर जागतिक स्तरावरच्या अंतराळ संशोधनालाही मोठा फायदा झाला आहे. या ऐतिहासिक मोहिमेमुळे भारताच्या भविष्यातील अंतराळ मोहिमांसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण माहिती आणि आत्मविश्वास मिळाला असून, यामुळेच आता गगनयान मोहिमेसारख्या भारतीय मानवी अंतराळ कार्यक्रमाला एक भक्कम पाया तयार झाला आहे. Shubhanshu Shukla’s ISS Mission मुळे भारतातील लाखो युवकांच्या मनात अंतराळ संशोधन आणि विज्ञान यांविषयीची उत्सुकता वाढली असून, भविष्यात भारताला अंतराळ संशोधन क्षेत्रात अधिकाधिक तरुण प्रतिभांचा सहभाग मिळेल अशी आशा आहे.
Shubhanshu Shukla’s ISS Mission या मोहिमेतून केवळ वैज्ञानिक माहितीच नाही, तर भारत-अमेरिका संबंधही अधिक दृढ झाले आहेत. या मोहिमेने सिद्ध करून दाखवले आहे की, भारतीय अंतराळवीरही जागतिक दर्जाच्या अवकाश मोहिमेत उल्लेखनीय कामगिरी करू शकतात. शुभांशु शुक्ला यांची ISS वरील मोहीम म्हणजे एका नव्या युगाची सुरुवात असून, यातून मिळालेला अनुभव भविष्यातील मोहिमांसाठी दिशादर्शक ठरणार आहे. या ऐतिहासिक मोहिमेमुळे भारत आता अंतराळ विज्ञान क्षेत्रात पुढे जाण्यासाठी पूर्णपणे तयार झाला आहे, आणि शुभांशु शुक्लांनी दाखवलेला हा मार्ग आता येणाऱ्या अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत राहील, यात शंका नाही.
