चक्रीवादळ शक्ती 2025 (Cyclone Shakhti 2025) हे अरबी समुद्रात तयार झालेले या मोसमातील पहिले मोठे वादळ आहे. साधारणपणे सप्टेंबरच्या शेवटी निर्माण झालेल्या कमी दाबाच्या पट्ट्यातून या वादळाची उत्पत्ती (Cyclone formation Arabian Sea) झाली. Cyclone Shakhti 2025 ने सुमारे 100–110 किमी/तास वेगाच्या वाऱ्यांसह अरबी समुद्राच्या मध्य-उत्तरेकडे धुमाकूळ घातला. सुदैवाने, महाराष्ट्राच्या किनाऱ्यावर या चक्रीवादळाचा फारसा प्रत्यक्ष परिणाम झाला नाही – हवामान खात्याच्या अंदाजानुसार वादळ भारताच्या किनाऱ्यापासून दूर पश्चिम-दक्षिणपश्चिम दिशेने सरकत होते.
तथापि, खबरदारी म्हणून मुंबई, ठाणे, रायगड यांसारख्या कोकण किनारपट्टी जिल्ह्यांसाठी यलो अलर्ट जारी करण्यात आला. स्थानिक प्रशासनाने बचाव यंत्रणा तयारीत ठेवली असून मत्स्य व्यावसायिकांना समुद्रात उतरण्यास तात्पुरती मनाई केली आहे. हलका ते मध्यम पावसाची शक्यता व किनाऱ्यावर वारे जोराने वाहण्याचा इशारा देण्यात आला आहे. या पार्श्वभूमीवर, चक्रीवादळ शक्ती 2025 (Cyclone Shakhti 2025) महाराष्ट्राच्या जनतेत काही प्रमाणात भीतीचे वातावरण निर्माण करत असले तरी प्रत्यक्षात ते ओमानच्या दिशेने सरकत असल्याने राज्याला थेट धोका नाही.
पार्श्वभूमी:
बंगालच्या उपसागरात बहुतेक वादळे मान्सूनपूर्व येतात तर अरबी समुद्रात पावसाळ्यानंतरची वादळे (Arabian Sea post-monsoon storms) हल्ली जास्त प्रमाणात दिसत आहेत. सामान्यतः बहुतेक वादळे बंगालच्या उपसागरात (Bay of Bengal) पाहायला मिळायची, तर अरबी समुद्रातील चक्रीवादळे (Arabian Sea cyclones) तुलनेने कमी आणि सौम्य असत. मात्र २०१० नंतरच्या दशकात हा नमुना बदलला आहे, म्हणजे अरबी समुद्रातील वादळी नमुन्यांमध्ये (Arabian Sea storm patterns) बदल झाला आहे. संशोधकांचे म्हणणे आहे की अरबी समुद्रातील चक्रीवादळांची प्रवृत्ती (Arabian Sea cyclone trends) आता बदलू लागली आहे. उदाहरणार्थ, नोव्हेंबर 2009 मध्ये आलेले चक्रीवादळ फयान (Cyclone Phyan 2009) हे महाराष्ट्राला फटका देणारे प्रमुख वादळ ठरले. त्यावेळी असे अपवादभावे अरबी समुद्रात वादळ निर्माण होत असे. मात्र त्यानंतर डिसेंबर 2017 मध्ये चक्रीवादळ ओखी (Cyclone Ockhi 2017) दक्षिण भारत आणि श्रीलंकेला तडाखा देऊन अरबी समुद्रात सरकले आणि त्याचा काही परिणाम कोकण किनारपट्टीवरही जाणवला.
जून 2020 मध्ये अलिबागजवळ धडकलेल्या चक्रीवादळ निसर्ग (Cyclone Nisarga Maharashtra) मुळे रायगड, मुंबई परिसरात मोठे नुकसान झाले. मे 2021 मध्ये आलेल्या चक्रीवादळ तौक्ते (Cyclone Tauktae 2021) ने गुजरातला तडाखा देण्यापूर्वी संपूर्ण पश्चिम किनारपट्टीला जोरदार पाऊस-वादळ दिले. वैज्ञानिकांच्या मते, अरबी समुद्राच्या पाण्याचे वाढते तापमान आणि वातावरणातील बदल यामुळे पश्चिम किनारपट्टीवरील चक्रीवादळाचा धोका (West coast cyclone risk) वाढत चालला आहे. हा मानवसृष्ट हवामान बदल (Climate change in Arabian Sea) आणि महासागरी तापमानवाढीचा परिणाम आहे. परिणामी, महाराष्ट्रावर चक्रीवादळांचा परिणाम (Maharashtra cyclone impact) दीर्घकालीन स्वरूपात वाढण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.
चक्रीवादळ शक्ती 2025 ची स्थिती आणि अंदाज
अरबी समुद्रातील हे वादळ सध्या (ऑक्टोबर 5, 2025 च्या स्थितीनुसार) ओमानच्या दिशेने सरकत आहे. भारतीय हवामान विभागाच्या (IMD) अहवालानुसार चक्रीवादळ शक्ती 2025 (Cyclone Shakhti 2025) ने आता पश्चिम-दक्षिणपश्चिम मार्ग घेतला असून त्याचा केंद्रबिंदू ओमानमधील रास अल हद्दपासून सुमारे 210 किमी आग्नेयेस होता. वादळाची तीव्रता Severe Cyclonic Storm इतकी होती, ज्यात सतत वाऱ्याचा वेग सुमारे 100 किमी/तास मोजला गेला. त्याचसोबत हळूहळू शक्ती कमी होऊन चक्रीवादळ शक्ती 2025 (Cyclone Shakhti 2025) 7 ऑक्टोबरपर्यंत depression (नीच दबावपट्टा) पर्यंत कमजोर होईल. म्हणजेच हे वादळ समुद्रातच विरून जाण्याची शक्यता आहे.
अरबी समुद्रात पोस्ट-मान्सून काळात वादळे निर्माण होण्याची शक्यता वाढते. चक्रीवादळ शक्तीदेखील मॉन्सून संपल्यानंतर लगेच तयार झालेले पोस्ट-मान्सून वादळ (Arabian Sea post-monsoon storms) आहे. विशेषतः मॉन्सूननंतरच्या काळात अशी वादळे जास्त दिसत आहेत (Arabian Sea post-monsoon storms). सुदैवाने, हे वादळ किनाऱ्याला न धडकता समुद्रातच मार्गी लागणार असल्याने किनारपट्टी भागांवरील परिणाम मर्यादित राहील. तरीदेखील, या वादळाच्या प्रभावामुळे गुजरात आणि उत्तर महाराष्ट्र किनारपट्टीलगतच्या समुद्रात लाटांची उंची वाढली असून समुद्र खवळलेला राहण्याचा इशारा देण्यात आला आहे.
खालील तक्त्यात चक्रीवादळ शक्ती 2025 (Cyclone Shakhti 2025) चा वेळेनुसार प्रवास आणि स्थिती दर्शवली आहे:
| दिनांक (ऑक्टोबर 2025) | चक्रीवादळ शक्तीची स्थिती व मार्ग |
| 30 सप्टेंबर | ईशान्य अरबी समुद्रात कमी दाबाचा पट्टा निर्माण |
| 1 ऑक्टोबर | कमी दाबाचे क्षेत्र depression मध्ये विकसित |
| 3 ऑक्टोबर | “शक्ती” नावाने चक्रीवादळ घोषित (वादळाचा वेग ~70 किमी/तास) |
| 4 ऑक्टोबर | तीव्र चक्रीवादळ श्रेणी प्राप्त (Severe Cyclonic Storm; वाऱ्याचा वेग ~100-110 किमी/तास) |
| 5 ऑक्टोबर | Cyclone Shakhti 2025 ओमान किनाऱ्याजवळ पोहचले; महाराष्ट्रापासून दूरच राहिले |
| 6 ऑक्टोबर | पूर्व-ईशान्य दिशेला वळण्यास सुरुवात; तीव्रता कमी होत cyclonic storm श्रेणीकडे |
| 7 ऑक्टोबर | Cyclone Shakhti 2025 अरबी समुद्रात depression मध्ये रूपांतर होऊन वादळ निष्प्रभ |
वरील अंदाजानुसार, चक्रीवादळ शक्ती 2025 मुळे महाराष्ट्र वा गुजरातमध्ये मोठ्या हानीची शक्यता नाही. समुद्रातच त्याचा प्रभाव राहून सिस्टम विरणार असल्याने हे वादळ प्रामुख्याने सागरी घटना म्हणून नोंदवले जाईल. तथापि, वादळामुळे निर्माण झालेली वातावारणातील अस्थिरता काही प्रमाणात पाऊस आणि वाऱ्यांच्या रूपाने किनारी भागांना जाणवेल. Cyclone Shakhti 2025 हे अरबी समुद्रातील वादळक्रियेचे ताजे उदाहरण ठरले आहे.
महाराष्ट्रासाठी इशारा आणि तयारी
चक्रीवादळ शक्तीच्या पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्राच्या प्रशासनाने सुरक्षेची पूर्ण खबरदारी घेतली हेाती. हवामान विभागाने महाराष्ट्रासाठी चक्रीवादळ सतर्कता (IMD cyclone alert Maharashtra) जाहीर करत मुंबई, ठाणे, पालघर, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यांना 3 ते 7 ऑक्टोबर दरम्यान सतर्क राहण्याचे सूचित केले होते. सुरुवातीला मुंबईसह कोकण किनारपट्टीला जोरदार पावसाचा आणि वादळाचा इशारा (IMD cyclone alert Maharashtra) होता. मात्र अलिकडच्या अपडेटनुसार मुंबईत 8 ऑक्टोबरपर्यंत फक्त हलक्या सरी वा रिमझिम पाऊस अपेक्षित राह‍िला. राज्याचे मदत आणि पुनर्वसन विभाग सतर्क होते आणि संभाव्य आपत्ती व्यवस्थापित करण्यासाठी यंत्रणा तैनात करण्यात आल्या होत्या. किनारपट्टीवरील खाड्यांमध्ये राहणाऱ्या मच्छीमार बांधवांना सुरक्षित स्थळी हलवण्याची तयारी प्रशासनाने ठेवली होती.
महाराष्ट्राच्या समुद्र किनाऱ्यावर मच्छीमार समुदायाला विशेष सूचना देण्यात आलेल्या होत्या. उत्तर महाराष्ट्र किनारपट्टीवर 3 ते 5 ऑक्टोबरदरम्यान वार्‍यांचा वेग 45-55 किमी/तास पर्यंत आणि गतिमान झोके 65 किमी/तासपर्यंत जात होते, त्यामुळे मासेमारी नौकांना किनाऱ्यावर परत येण्याचे आदेश देण्यात आले. मुंबईतील कोलाबा परिसरातील बदवार पार्क येथील एका स्थानिक मच्छीमार धनेश गजानन यांनी सांगितले, “सरकारकडून चक्रीवादळाचा इशारा (IMD cyclone alert Maharashtra) मिळाल्यामुळे आम्ही आधीच समुद्रात जाणे थांबवले आहे. मागील १०-१५ दिवस सर्व मच्छीमार नौका बंद आहेत. आमचे नुकसान झाल्याने सरकारने नुकसानभरपाई द्यावी,” अशी मागणी त्यांनी PTI या वृत्तसंस्थेशी बोलताना केली. राज्य सरकारने सर्व जिल्हा प्रशासनांना सतर्क राहण्याचे निर्देश दिले होते, आपत्कालीन परिस्थितीत त्वरीत मदतकार्य सुरू करण्याचे आराखडे तयार ठेवले होते. सुदैवाने महाराष्ट्रासाठी Cyclone Shakhti 2025 चा थेट धोका नाही असे IMD मुंबईचे वैज्ञानिक सुषमा नायर यांनी स्पष्ट केले आहे. त्यामुळे नागरिकांनी घाबरून जाऊ नये, परंतु आवश्यक ती काळजी घ्यावी असा सल्ला देण्यात आला आहे.
गुजरात आणि इतर भागांवरील परिणाम
चक्रीवादळ शक्तीच्या मार्गाचा विचार करता हे वादळ भारताच्या किनाऱ्यांपासून दूर पश्चिमेला गेले आहे. त्यामुळे गुजरात राज्यावरही फारसा प्रतिकूल परिणाम झाला नाही, अशी माहिती IMD अहमदाबाद केंद्राने दिली. “६ ऑक्टोबरच्या सकाळी चक्रीवादळ शक्ती पूर्व-ईशान्य दिशेला वळेल आणि त्याचा गुजरातवरील प्रभाव अत्यंत कमी राहील,” असे IMD अधिकारी अभिमन्यू चौहान यांनी स्पष्ट केले. वादळामुळे गुजरातमधील काही दक्षिण जिल्ह्यांमध्ये (उदा. द्वारका, जामनगर, सुरत, वलसाड इ.) 8 ऑक्टोबरच्या सुमारास पावसाचा अंदाज आहे, परंतु घाबरण्याचे कारण नाही. पाकिस्तानच्या कराची किनारपट्टीपासूनही हे वादळ बरेच दूर अंतरावर राहिले. त्याचप्रमाणे, ओमान देशाच्या किनाऱ्यावर मात्र या वादळाचा प्रभाव जाणवू शकतो कारण शक्ती वादळ त्या दिशेने गेला. ओमानमधील स्थानिक प्रशासनाने त्यासाठी काळजीपूर्वक तयारी केली असल्याचे समजते.
एकूण पाहता, Cyclone Shakhti 2025 अरबी समुद्रातच फिरत राहिल्याने भारताच्या कोणत्याही राज्यात थेट किनाऱ्यावर धडकले नाही. त्यामुळे स्थानिक प्रशासन व हवामान विभागाचा इशारा पाळल्यास जीवितहानि टळू शकली. ही घटना महाराष्ट्रावर चक्रीवादळांचा परिणाम (Maharashtra cyclone impact) सध्या मर्यादित ठेवणारी ठरली. मात्र या निमित्ताने प्रशासनाने आपत्कालीन तयारीची चाचणी घेतली व जनतेलाही सावध राहण्याचा अनुभव आला.
वाढती तीव्रता: अरबी समुद्रातील चक्रीवादळांची प्रवृत्ती
मागील दोन दशकांत अरबी समुद्रातील चक्रीवादळांची संख्या आणि शक्ती दोन्ही वाढल्याचे Arabian Sea cyclone trends स्पष्ट करतात. 20व्या शतकात येथे अतितीव्र वादळे क्वचित दिसत असत, मात्र 2010 नंतर दरवर्षी एक तरी तीव्र चक्रीवादळ तयार होत आहे. हवामान बदल (Climate change in Arabian Sea) आणि वाढती मानवी तापमानवाढ यामुळे समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान वाढले आहे. या अरबी समुद्र तापमानवाढीचा परिणाम (Arabian Sea warming impact) म्हणजे बाष्पीभवन वाढून वादळांना ऊर्जा मिळणे. तसेच vertical wind shear (अनुलंब पवनकाप) कमी झाल्याने आणि वार्‍यांचे अनुकूल नमुने तयार झाल्याने चक्रीवादळ निर्मिती (Cyclone formation Arabian Sea) सुलभ झाली आहे. त्यामुळे पूर्वी दुर्मिळ असलेली अरबी समुद्रातील वादळे आता अधिक वारंवार दिसत आहेत.
अलीकडच्या काळात या वादळांची तीव्रता झपाट्याने वाढते, ज्याला Arabian Sea cyclone rapid intensification म्हटले जाते. Nature (जुलै 2025) च्या अभ्यासानुसार, 2013 नंतर अशा घटनांमध्ये दुपटीने वाढ झाली आहे. उदाहरणार्थ, चक्रीवादळ तौक्ते 2021 (Cyclone Tauktae 2021) आणि बिपरजॉय 2023 यांनी काही तासांतच गंभीर तीव्रता गाठली. हे बदलते अरबी समुद्रातील वादळी नमुने (Arabian Sea storm patterns) भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यासाठी नवीन धोका निर्माण करतात. IMD च्या आकडेवारीनुसार, 1980-2000 मध्ये 170 तास तीव्र वादळे नोंदली गेली, तर 2001-2021 मध्ये ती 367 तासांपर्यंत पोहोचली. या वाढत्या चक्रीवादळ वारंवारतेमुळे (Cyclone frequency 2010–2025) आपत्ती व्यवस्थापनाची गरज वाढली आहे. 2009 च्या फयान (Cyclone Phyan 2009) नंतर ओखी (Cyclone Ockhi 2017), निसर्ग, आणि तौक्ते यांसारखी वादळे सातत्याने आली. Cyclone Nisarga Maharashtra आणि Tauktae 2021 यांनी अंतर्देशीय भागातही मोठे नुकसान केले, हे 2010–2025 कालावधीत अरबी समुद्रातील चक्रीवादळ वाढीचे स्पष्ट उदाहरण आहे.
महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवर मागील चक्रीवादळांचे परिणाम
गेल्या १५ वर्षांत महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवर अनेक चक्रीवादळांचे परिणाम जाणवले आहेत. खालील तक्त्यात काही प्रमुख चक्रीवादळे आणि त्यांच्यासोबत झालेल्या नुकसानाचा संक्षिप्त आढावा दिला आहे:
| चक्रीवादळ (वर्ष) | महाराष्ट्रावर प्रभाव व नुकसान |
| फयान, 2009 (Cyclone Phyan 2009) | नोव्हेंबर 2009 मध्ये अलिबागजवळ किनाऱ्यावर धडकले. कोकणातील रत्नागिरी, रायगड, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यांत मुसळधार पाऊस व वादळामुळे शेकडो घरे, बोटींचे नुकसान; मुंबईतही जोरदार पावसाची नोंद. |
| ओखी, 2017 (Cyclone Ockhi 2017) | डिसेंबर 2017 मध्ये दक्षिण समुद्रातून आलेले वादळ गुजरातच्या दिशेने गेले. महाराष्ट्रात थेट लँडफॉल नाही, पण किनार्‍याला उंच लाटा आणि काही ठिकाणी वादळी पावसाने कोळी समाजाचे आर्थिक नुकसान. अनेक मासेमार बोटी बुडाल्या व मोठ्या जीवितहानीची नोंद. |
| निसर्ग, 2020 (Cyclone Nisarga Maharashtra) | जून 2020 मध्ये रायगड जिल्ह्यात अलिबागजवळ थेट किनाऱ्यावर लँडफॉल. मुंबई, पालघर परिसरातही प्रचंड वारे व पाऊस; सुमारे १.4 लाख घरे वीजपुरवठा खंडित, कोकणातील फळबागांना तडाखा. राज्य सरकारने अंदाजे ₹६,००० कोटींच्या हानीची नोंद केली. |
| तौक्ते, 2021 (Cyclone Tauktae 2021) | मे 2021 मध्ये गुजरातकडे सरकत असताना संपूर्ण महाराष्ट्र किनारपट्टीला वादळाचा तडाखा. कोकणात जोरदार वारे व पाऊस; सुमारे ६ जणांचा मृत्यू, मुंबईत झाडे उन्मळून पडून नुकसानीच्या घटना. अरबी समुद्रातील Mumbai High परिसरात बार्ज बुडाल्याने अनेक जण दगावले. |
वर उल्लेखलेल्या अरबी समुद्रातील चक्रीवादळांच्या (Arabian Sea cyclones) घटनांनी महाराष्ट्रात मानवी व आर्थिक हानी घडवून आणली. किनारपट्टी महाराष्ट्रातील चक्रीवादळ नुकसान (Coastal Maharashtra cyclone damage) पाहता प्रत्येक वादळानंतर हजारो लोकांचे स्थलांतर, वीजपुरवठा खंडित होणे, शेतीचे नुकसान आणि कोट्यवधींचे आर्थिक तोटे होताना दिसतात. सुदैवाने, चक्रीवादळ शक्ती 2025 मुळे अशा प्रकारची आपत्ती ओढवली नाही. पण या पूर्वघटनांनी राज्य सरकारला सतर्क केले आहे.
भविष्यातील धोके आणि निष्कर्ष
हवामानतज्ञांच्या मते, पुढील दशकांत अरबी समुद्रातील चक्रीवादळांचा अंदाज (Future cyclone outlook Arabian Sea) अधिक तीव्र असू शकतो. जागतिक तापमानवाढीमुळे हिंदी महासागरातील उष्णतेचा साठा वाढत असून यामुळे अरबी समुद्र तापमानवाढीचा परिणाम (Arabian Sea warming impact) मोठ्या वादळांच्या स्वरूपात दिसेल. मान्सूननंतरच्या हंगामातही चक्रीवादळांची संख्या वाढत असून (Arabian Sea post-monsoon storms) त्यांचा प्रभाव आता केवळ किनारपट्टीवर नाही, तर आतल्या भागांवरही जाणवतो. महाराष्ट्रासारख्या लांब किनाऱ्याच्या आणि घनदाट लोकवस्ती असलेल्या राज्यांसाठी हा गंभीर इशारा आहे. तज्ज्ञ सुचवतात की राज्यांनी चक्रीवादळ-प्रतिरोधक बांधकामे, पूर्वसूचना प्रणाली आणि आपत्कालीन आराखडे यावर त्वरित भर द्यावा.
आगामी काळात पश्चिम किनारपट्टीवरील चक्रीवादळ धोका (West coast cyclone risk) आणखी गडद होऊ शकतो. पूर, वादळ, आणि समुद्रपातळी वाढ यांसाठी आपत्ती व्यवस्थापन सज्ज असणे आवश्यक आहे. हवामान बदल (Climate change in Arabian Sea) लक्षात घेऊन किनारी भागात सुरक्षित पुनर्वसन, मजबूत बांधकामे आणि जागरूकता यावर भर देणे गरजेचे आहे. शेवटी, Cyclone Shakhti 2025 हे जरी महाराष्ट्रासाठी सौम्य ठरले तरी त्याने भविष्यातील मोठ्या वादळांची पूर्वसूचना दिली. सरकार आणि IMD च्या वेळेवरच्या इशाऱ्यामुळे (IMD cyclone alert Maharashtra) जीवितहानी टळली, पण बदलते वादळी नमुने आणि झपाट्याने तीव्र होणारी वादळे पाहता महाराष्ट्राने सज्ज राहणे अत्यावश्यक आहे. भविष्यातील West coast cyclone risk च्या पार्श्वभूमीवर ही घटना सावधानतेचा धडा ठरते.
