भारतीय रुपया सतत घसरणीचा सामना करत आहे. डॉलरसमोर रुपया ९१ च्या खाली कोसळल्याने आर्थिक बाजारपेठेत खळबळ उडाली आहे. आता सर्वसामान्यांपासून गुंतवणूकदारांपर्यंत सगळ्यांच्या तोंडी एकच प्रश्न आहे – Why is rupee falling? (रुपया का घसरतोय?). रुपयाची ही घसरण विक्रमी नीचांकावर पोहोचल्याने नागरिकांमध्ये चिंतेचे वातावरण आहे. Why is rupee falling असा सवाल करणाऱ्या लोकांच्या मनात भविष्यातील परिणामांची धास्ती आहे, कारण रुपया कमजोर होताच आयात केलेल्या वस्तूंचे दर वाढू लागले आणि महागाईत भर पडण्याची शक्यता आहे. सध्या रुपया घसरत असल्याने सोन्याचे दरही उंचावले आहेत (२४ कॅरेट सोने विक्रमी पातळीवर), आणि इंधन तसेच दैनंदिन आवश्यक वस्तू महागण्याची चिन्हे आहेत.
रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने (RBI) चलन बाजारात हस्तक्षेप करूनही रुपयाची घसरण थांबलेली नाही. डॉलरच्या तुलनेत रुपया (rupee vs dollar) सतत कमजोर होत असल्यामुळे Why is rupee falling हा प्रश्न दिवसें-दिवस गंभीर बनला आहे. परकीय भांडवल बाहेर जाणे (capital outflows), चालू खात्याचा तुटवडा (चालू खाते तूट) वाढणे, अमेरिकेच्या आयात शुल्क धोरणांचा (US tariffs on Indian goods) फटका आणि जागतिक स्तरावर डॉलरच्या बळकटीमुळे रुपया दबावात आला आहे. याशिवाय देशांतर्गत तरलता आटल्याने (liquidity stress) आर्थिक बाजाराला ताण जाणवतो आणि महागाईचा दबाव (inflation in India) वाढल्याने गुंतवणूकदारांचा विश्वास डळमळीत झाला आहे. या पार्श्वभूमीवर Why is rupee falling याचे सविस्तर विश्लेषण पाहूया.
रुपया डॉलरच्या तुलनेत का कोसळतोय? (Why is rupee falling: मुख्य कारणे)
सध्या डॉलरच्या तुलनेत रुपया विक्रमी नीचांकावर पोचला आहे. १ डॉलर = ₹९१ हा दर ऐतिहासिकदृष्ट्या सर्वात कमजोर रुपया दर्शवतो. वर्ष २०२५ मध्ये आतापर्यंत रुपया सुमारे ६% घसरला असून आशियातील सर्वांत कमजोर कामगिरी करणाऱ्या चलनांपैकी रुपया ठरला आहे. Why is rupee falling? याची कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- भांडवली बाहेरवाह (capital outflows): जागतिक गुंतवणूकदार भारतीय बाजारातून मोठ्या प्रमाणात पैसा काढत आहेत. २०२५ मध्ये सुमारे $१८ अब्ज परदेशी पोर्टफोलिओ गुंतवणूक (FPI) भारतातून बाहेर पडली. विदेशी गुंतवणूक कमी झाल्याने (foreign investment India) डॉलरला मागणी वाढली आणि रुपया घसरला.
- व्यापार तूट व चालू खाते तूट: आयात जास्त व निर्यात कमी असल्याने भारताची व्यापार तूट (trade deficit India) वाढली आहे. चालू खाते तूट वाढल्यास रुपयाच्या मूल्यावर दबाव येतो, कारण देशाबाहेर जाणारी परकीय चलनाची रक्कम वाढते. उदा., आयातीत वाढ (तेल, सोने) आणि मर्यादित निर्यात वाढ यामुळे चालू खात्याचा तुटवडा वाढून रुपया कमकुवत झाला आहे.
- अमेरिकी धोरणांचा परिणाम: अमेरिकेने काही भारतीय वस्तूंवर ५०% पर्यंत आयात शुल्क (tariffs) लादले आहे. या संरक्षणवादी पावलामुळे भारतीय निर्यातदारांच्या महसुलात घट झाली आणि रुपयावर नकारात्मक दबाव आला. अमेरिकेशी व्यापार करार लंबित असल्याने (India trade deal with US) गुंतवणूकदार साशंक आहेत.
- डॉलरची मजबूती: जागतिक बाजारात अमेरिकन डॉलर मजबूत होत आहे. अमेरिकेत व्याजदर उच्च असल्याने आणि जागतिक अनिश्चिततेत वाढ झाल्याने सुरक्षित आश्रय (safe haven) म्हणून डॉलरची मागणी वाढली. परिणामी इतर उभरत्या बाजारांच्या चलनांप्रमाणे (emerging market currencies) रुपयाचाही बाजारभाव घसरत आहे.
वरील कारणांमुळे भारतीय रुपयाचा विनिमय दर (INR USD exchange rate) सतत घसरत आहे. रिझर्व्ह बँकेचा हस्तक्षेप (RBI intervention) असूनही हे घटक संरचनात्मक असल्याने रुपयाला सावरणे अवघड झाले आहे. Why is rupee falling समजून घेण्यासाठी जागतिक आणि देशांतर्गत या दोन्ही अंगांचा विचार करावा लागेल.
दशकभरातील घसरण: रुपयाचा इतिहास (2012–2025)
गेल्या दहा-तेरा वर्षांत रुपयाच्या मूल्यात सतत घट झाली आहे. २०१२ साली १ डॉलर सुमारे ₹४८ होता, तर आता २०२५ मध्ये १ डॉलर ₹९१ च्या पुढे गेला आहे. या काळात रुपयाने आपल्या मूल्याचा जवळपास ८५-९०% घसरण अनुभवली.
खालील तक्त्यात काही निवडक वर्षांतील डॉलर-रुपया दर दर्शवले आहेत:
| वर्ष | प्रति डॉलर रुपया (सुमारे दर) |
| 2012 | ₹50 |
| 2013 | ₹60 |
| 2016 | ₹67 |
| 2018 | ₹74 |
| 2020 | ₹76 |
| 2022 | ₹83 |
वरील इतिहास दर्शवतो की रुपया कालांतराने कमकुवत होत गेला आहे. विशेषत: २०१३ च्या आर्थिक संकटात रुपया 68 पर्यंत घसरला, २०१८ मध्ये तेलदरवाढीमुळे 74 पर्यंत गेला, २०२० मध्ये कोविडच्या धक्क्याने 76 पर्यंत कमजोर झाला आणि २०२२ मध्ये युक्रेन युद्धादरम्यान 83 पर्यंत घसरला. आता २०२५ मध्ये विविध दबावांच्या परिणामी रुपया 91 च्या खाली आला आहे. या दीर्घकालीन प्रवासाकडे पाहता पुन्हा Why is rupee falling असा प्रश्न उभा राहतो. उत्तर हेच की रुपयाची घसरण ही जागतिक आणि देशीय आर्थिक दबावांचा मिळून परिणाम आहे. एकूणच, रुपयाची ही घसरण दीर्घकालीन आहे आणि तिच्या वेगात अलीकडे वाढ झाली आहे. अंदाज असा की वार्षिक ६-७% अवमूल्यन ही नवीन सामान्य स्थिति बनू शकते, ज्यामुळे पुढील १-२ वर्षांत डॉलरचा दर १०० रुपयांपर्यंत जाऊ शकतो अशी काही विश्लेषकांची अपेक्षा आहे.
शेअर बाजार आणि उद्योगक्षेत्रांवर परिणाम
रुपयाची घसरण केवळ चलन बाजारापुरती मर्यादित न राहता याचा परिणाम शेअर बाजार व विविध उद्योगक्षेत्रांवरही दिसत आहे. रुपया विक्रमी नीचांकी पातळीवर गेल्याने विदेशी गुंतवणूकदार भारतीय शेअर बाजारातून पैसे काढत आहेत, कारण रुपया कमकुवत झाल्याने त्यांच्या परताव्यावर परिणाम होतो (currency risk). स्थानिक गुंतवणूकदारही चलन अस्थिरतेने आणि देशांतर्गत तरलता घटल्याने सावध झाले आहेत. बाजारातील तेजी मंदावून वातावरणात अस्थिरता जाणवते.
काही क्षेत्रांना मात्र रुपया घसरल्याचा थेट लाभ होऊ शकतो. आयटी (IT) आणि फार्मास्युटिकल (pharma exports India) कंपन्यांचे बहुतांश उत्पन्न अमेरिकन डॉलरमध्ये असल्याने रुपया कमजोर होताच त्यांचा नफा रुपयात वाढतो. त्यामुळे rupee vs dollar दरातील घटीने या क्षेत्रांच्या शेअर किंमतींना आधार मिळू शकतो (IT sector gain from rupee fall). तसेच ऑटोमोबाईल उद्योगातील निर्यातदार आणि धातू (metals) कंपन्यांनाही रुपया अवमूल्यनाचा फायदा होतो, कारण त्यांच्या उत्पादनांचे आंतरराष्ट्रीय मूल्य रुपयात वाढते.
खालील तक्त्यात रुपया अवमूल्यनामुळे निवडक क्षेत्रांवर होणाऱ्या परिणामांचा आढावा:
| क्षेत्र | रुपया घसरल्यावर परिणाम |
| IT आणि सेवा | सकारात्मक – निर्यात महसुलात वाढ; नफ्यात वाढ |
| औषधनिर्मिती | सकारात्मक – परकीय विक्रीचे मूल्य वाढले |
| ऑटोमोबाईल | मिश्र – निर्यातदार लाभात, पण आयात सुटे भाग महाग |
| धातू | सकारात्मक – जागतिक दर रुपयात वाढल्याने लाभ |
| तेल–गॅस | नकारात्मक – इंधन आयात खर्च वाढला, नफ्यावर ताण |
| उर्जा | नकारात्मक – कोळसा/इंधन आयात महाग; खर्च वाढ |
| बँकिंग | नकारात्मक – विदेशी कर्ज महाग; आर्थिक अस्थिरता वाढ |
| एव्हिएशन | नकारात्मक – विमान इंधन खर्च वाढून तोटा |
| PSU कंपन्या | मिश्र – निर्यात करणाऱ्या PSU लाभात, इतरांवर आयात महागाईचा ताण |
टीप: साधारण कल दर्शवणारा आढावा; विशिष्ट कंपनीनुसार प्रभाव बदलू शकतो.
ज्या क्षेत्रांना फायदा होतो त्यात आयटी, औषधे आणि इतर निर्यातप्रधान उद्योगांचा समावेश होतो. दुसरीकडे बँका, ऊर्जा, तेल-गॅस, पायाभूत सुविधा इ. क्षेत्रांवर दबाव दिसतो. उदाहरणार्थ, तेल कंपन्यांना क्रूड ऑईल आयात करताना अधिक रुपये मोजावे लागतात, त्यामुळे त्यांचा नफा कमी होतो (oil import cost India). विमान कंपन्यांचे इंधन बिल वाढल्याने तुटी वाढतात. बँकांकडे मोठ्या प्रमाणात डॉलर कर्ज असेल तर रुपया घसरल्यावर त्यांची परतफेड महागते. एकूणात, कमजोर रुपयामुळे काही कंपन्यांना लाभ होत असला तरी बऱ्याच कंपन्यांच्या नफ्यावर ताण येऊ शकतो (rupee depreciation impact on equities).
सध्याच्या वातावरणात गुंतवणूकदारांनी बचावात्मक भूमिका घेणे योग्य ठरेल, असे काही विश्लेषकांचे मत आहे. औषधनिर्मिती आणि खासगी बँकिंग हे कमी जोखमीचे सेक्टर आहेत, ज्यात गुंतवणूक वाढवावी. तसेच लहान-मध्यम कंपन्यांमधील हिस्सा काहीकाळ कमी करावा. कारण चलन अस्थिरतेच्या काळात छोट्या कंपन्या अधिक झटक्यांनी प्रभावित होतात आणि त्यांचे मूल्यांकनही महाग असते. अभ्यासकांचे असेही मत आहे की आत्ताची अस्थिरता ही एक “passing phase” (तात्पुरती स्थिती) आहे. येत्या ३-६ महिन्यांत अमेरिका-भारत व्यापार करार झाला आणि इतर अनिश्चितता कमी झाल्यास स्थिती सुधारू शकते. त्यामुळे दीर्घकालीन गुंतवणूकदारांनी घाबरून न जाता मजबूत कंपन्यांत टिकून राहावे. भारतीय अर्थव्यवस्थेतही आता सुधाराचे चिन्ह आहेत आणि कॉर्पोरेट नफा चक्रही सुधारत आहे, त्यामुळे दूरगामी दृष्टीने बाजाराबाबत सकारात्मक राहता येईल असे मत व्यक्त केले जाते.
महागाई आणि सर्वसामान्यांवर परिणाम
कमजोर रुपयाचा थेट फटका महागाईला आणि आपल्यासारख्या सर्वसामान्य ग्राहकांच्या खिशाला बसतो. कारण अनेक वस्तू आपण परदेशातून आयात करतो. रुपया घसरला की त्या आयातीसाठी जास्त रुपये मोजावे लागतात. परिणामी पेट्रोल-डिझेलपासून (petrol diesel price rise) स्वयंपाकाच्या तेलापर्यंत अनेक आवश्यक वस्तूंवर महागाईचा दबाव वाढतो. आधीच उच्च पातळीवर असलेली महागाई रुपया घसरल्यामुळे अजून चिघळू शकते (inflation in India).
उदाहरणार्थ, पेट्रोल आणि डिझेलचे भाव आंतरराष्ट्रीय तेलदरांवर ठरतात. पण क्रूड तेलाचे दर स्थिर असले तरी रुपया कमकुवत झाल्यावर आयात केलेले इंधन रुपयांत अधिक महाग पडते. त्यामुळे थोड्याच कालावधीत पेट्रोल-डिझेलचे दर वाढू लागतात. इंधन दरवाढीचा परिणाम वाहतूक खर्चावर होतो आणि दैनंदिन जीवनावश्यक वस्तूंच्या किमतीत वाढ होण्याची शक्यता वाढते. रुपया घसरतो तेव्हा आपल्याला प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षरित्या “महागाई आयात” करावी लागते.
सोन्याच्या दरातही रुपया घसरल्याचा परिणाम दिसतो. भारतात सोने प्रामुख्याने आयात होते आणि त्याचा दर डॉलरमध्ये ठरतो. रुपया कमजोर होताच समान दराचे सोने आपल्याला जास्त रुपयांना पडते. नुकतेच भारतात सोन्याच्या दरांनी विक्रमी पातळी गाठली आहे (१० ग्रॅम सोन्याचा दर आता लाख रुपयांच्या घरात पोहोचला). रुपया घसरत राहिल्यास सोने आणखी महाग होण्याची शक्यता वर्तवली जाते. रुपया कमजोर असल्यावर अनेक गुंतवणूकदार आणि नागरिक सुरक्षित गुंतवणूक म्हणून सोन्याकडे वळतात. यामुळे स्थानिक बाजारात सोन्याची मागणी वाढून दर आणखी चढतात. त्याचवेळी सोने आयात महाग झाल्याने देशाचे आयात बिल फुगते आणि चालू खात्याच्या तुटीला हातभार लागतो. खासकरून सध्या लग्नसराईच्या हंगामात सोन्या-दागिन्यांचे दर वाढल्याने ग्राहकांचे बजेट कोलमडत आहे (gold jewellery prices India).
रुपया घसरल्यावर आयात केलेल्या इलेक्ट्रॉनिक्स वस्तू, उपकरणे देखील महाग होऊ शकतात (electronics price hike). उदा., स्मार्टफोन, लॅपटॉप किंवा टीव्ही यांचे अनेक घटक विदेशातून येतात. आता १ डॉलर मिळवण्यासाठी सुमारे ९१ रुपये मोजावे लागत असल्याने या आयातीचा खर्च १०-१५% ने वाढला आहे. हा वाढीव खर्च पुढे ग्राहकांकडून वसूल होऊ शकतो. त्यामुळे नवीन मोबाइल फोन किंवा लॅपटॉपच्या किमती भविष्यात वाढू शकतात (mobile phone prices India).
परदेशात पर्यटन करणे किंवा मुलांना परदेशात शिक्षणासाठी पाठवणेही रुपया कमजोर झाल्यावर महागात जाते (foreign travel cost India, study abroad expenses India). कारण व्हिसा-तिकीटांपासून ते विद्यापीठांची फी आणि राहणीमान, सगळे खर्च डॉलर किंवा इतर चलनात असतात. रुपया घसरल्याने त्यासाठी आता जास्त रुपये मोजावे लागतात. जे विद्यार्थी दोन वर्षांपूर्वी परदेशी शिक्षणाचा अंदाज करत होते त्यांना आता साधारण १५-२०% अधिक रुपयांची तरतूद करावी लागणार आहे.
पुढील दिशा: रुपयाचे भवितव्य
वर्तमान परिस्थितीकडे पाहता रुपयाचा कमजोर राहण्याचा कल काही काळ टिकू शकतो. अनेक अर्थतज्ज्ञांच्या मते रुपयाची सध्याची घसरण ही नवीन सामान्य (new normal) असू शकते. पुढील काही वर्षे दरवर्षी ६-७% अवमूल्यन होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. जर जागतिक पातळीवर बदल झाले – जसे अमेरिकेत व्याजदर कपाती सुरू झाल्या आणि व्यापार तणाव कमी झाले – तर मात्र डॉलरचे वर्चस्व कमी होऊन रुपयाला थोडा आधार मिळू शकतो. परंतु आंतरराष्ट्रीय राजकारण, तेलाच्या किंमती आणि जागतिक मंदीची शक्यता या अनिश्चिततेमुळे रुपयाच्या भविष्यातील मार्गावर धुकं आहे.
दीर्घकाळात भारताला रुपया मजबूत ठेवण्यासाठी आपली आर्थिक धुरा मजबूत करावी लागेल. चालू खाते तूट कमी करणे (आयात कमी, निर्यात वाढवणे), परकीय गुंतवणूक वाढवणे, आणि देशांतर्गत उत्पादनक्षमतेवर भर देणे हे उपाय आवश्यक आहेत. “मेक इन इंडिया” सारख्या उपक्रमांद्वारे आयातीचे निर्भरत्व कमी करून निर्यातक्षम उत्पादन वाढवले तर रुपयावरचा दबाव कमी होईल. याशिवाय वित्तीय शिस्त राखून चलनवाढ नियंत्रित ठेवणे आणि आर्थिक सुधारणांना चालना देणे हेदेखील महत्त्वाचे आहे. रिझर्व्ह बँकेने देखील गरज पडल्यास चलनविषयक कठोर पावले उचलून (उदा. व्याजदर वाढवून) रुपयाचे अवमूल्यन मर्यादित ठेवण्याची तयारी ठेवली आहे.
थोडक्यात, Why is rupee falling याला अनेक जागतिक व देशांतर्गत कारणे आहेत. निर्यातदारांना काही प्रमाणात फायदा होत असला तरी आयात महागल्याने देशांतर्गत महागाई आणि आर्थिक ताण वाढतो. सरकार तात्पुरते दिलासे देऊ शकते, पण दीर्घकालीन स्थैर्यासाठी आर्थिक शिस्त आणि प्रभावी धोरणांची गरज आहे. सध्या तरी रुपया कमजोर आहे, पण योग्य पावले उचलल्यास पुढील काळात परिस्थिती सुधारू शकते.
