Nuclear Test : अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी काही दिवसांपूर्वी अमेरिका अण्वस्त्र चाचण्या (Nuclear Weapons Testing) पुन्हा सुरू करेल, असे विधान करून जागतिक राजकारणात खळबळ उडवून दिली आहे. त्यांच्या या वक्तव्यानंतर अवघ्या 5 दिवसांत रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांनीही त्यांच्या सुरक्षा परिषदेला अण्वस्त्र चाचण्यांसाठी तयारी करण्याचे आदेश दिले.
या घडामोडींमुळे जगात पुन्हा एकदा अस्थिर अण्वस्त्र स्पर्धा (Nuclear Arms Race) सुरू होण्याची भीती निर्माण झाली आहे.
ट्रम्प यांनी रशिया, चीन आणि पाकिस्तान अण्वस्त्र चाचण्या करत असल्याचा दावा करत आपल्या निर्णयाचे समर्थन केले आहे. मात्र, अमेरिकेचे ऊर्जा सचिव क्रिस राईट यांनी राष्ट्राध्यक्षांचा अर्थ पूर्ण-प्रमाणात चाचण्या (Full-Scale Tests) करणे नाही, असे स्पष्टीकरण दिले आहे.
अण्वस्त्र चाचण्या पुन्हा झाल्यास काय होईल?
जर अमेरिकेने खरोखरच चाचण्या पुन्हा सुरू केल्या, तर जागतिक स्तरावर त्याची साखळी प्रतिक्रिया होईल. रशिया आणि चीनसारखे देशही आपल्या चाचण्या सुरू करू शकतात.
जागतिक अण्वस्त्र चाचण्यांची स्थिती
- 1945 पासून जगात 2,000 हून अधिक अण्वस्त्र उपकरणांचे स्फोट झाले आहेत. यापैकी 80 टक्क्यांहून अधिक चाचण्या अमेरिका (US) आणि पूर्वीच्या सोव्हिएत युनियनने (USSR) केल्या आहेत.
- 9 अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांपैकी इस्रायल (Israel) हे एकमेव राष्ट्र आहे ज्याने अद्याप अधिकृतपणे चाचणी केलेली नाही.
अण्वस्त्र चाचणी स्थळे कशी निवडली जातात?
नेवाडापासून उत्तर कोरियापर्यंत, चाचणी स्थळांची निवड करण्यासाठी अनेक वैज्ञानिक, गोपनीय आणि सुरक्षितता निकषांचा वापर केला जातो.
- भूगर्भीय स्थिरता (Geological stability): 1963 मध्ये खुल्या अण्वस्त्र चाचण्यांवर बंदी आल्याने, जमिनीखाली खोल खड्ड्यात चाचण्या करणे आवश्यक आहे. यासाठी परिसर भूकंपांच्या दृष्टीने शांत असावा लागतो. चाचणीनंतर किरणोत्सारी वायू (Radioactive Gases) बाहेर पडू नये यासाठी जमीन कठीण आणि कोरड्या खडकांची असावी लागते.
- जल भूविज्ञान (Hydrogeology): चाचणी स्थळ जमिनीखाली शेकडो मीटर खोल असावे लागते, जेणेकरून किरणोत्सर्ग भूजल (Water Table) दूषित करणार नाही. उदाहरणार्थ, भारतातील पोखरण (Pokharan) येथील चाचणी स्थळी भूजल 500 मीटरपेक्षा जास्त खोल आहे.
- बफर झोन (Buffer zones): चाचणीच्या ठिकाणी मानवी वस्ती नसावी आणि इतर देशांना चाचणीचा सुगावा लागू नये म्हणून कार्यवाहीची गोपनीयता राखली जावी लागते.
जगातील प्रमुख अण्वस्त्र चाचणी स्थळे:
युनायटेड किंगडम (UK): ब्रिटन आपल्या चाचण्या ऑस्ट्रेलियातील मोंटे बेल्लो बेटे आणि अमेरिकेतील नेवाडा चाचणी स्थळांवर अवलंबून आहे.
अमेरिका: नेवाडा येथील राष्ट्रीय सुरक्षा चाचणी स्थळ, मार्शल बेटांवरील बिकिनी आणि एनेवेटक ऍटोल चाचणी स्थळे. अमेरिकेने 1992 पासून चाचणी केलेली नाही.
रशिया: सोव्हिएत युनियनचे सर्वात मोठे स्थळ सेमिपालाटिंस्क येथे होते (जे आता कझाकस्तानमध्ये आहे). आता रशिया आर्क्टिक सर्कलजवळ असलेल्या नोवाया झेमल्या बेटावर बोगदे खोदू लागले आहे.
चीन: चीनने 1964 मध्ये झिंजियांग (Xinjiang) मधील लोप नूर (Lop Nur) येथे पहिली चाचणी केली.
उत्तर कोरिया: 2017 मध्ये चाचणी करणारा हा शेवटचा देश आहे. पुंग्ये-री (Punggye-ri) हे त्यांचे चाचणी स्थळ होते, जे त्यांनी 2018 मध्ये बंद केले.
भारत: राजस्थानमधील जैसलमेर जिल्ह्यातील पोखरण येथे 1998 मध्ये 5 यशस्वी चाचण्या करून भारत अण्वस्त्रधारी राष्ट्र बनला. भारताने चाचण्या न करण्याची घोषणा केली आहे.
पाकिस्तान: 1998 मध्ये बलुचिस्तानच्या चगाई जिल्ह्यातील रस कोह टेकड्यांवर 5 चाचण्या केल्या.
