India-Pakistan Conflict: पहलगाम हल्ल्यानंतर भारताने उचलेली संभाव्य पावले आणि आतापर्यंतच्या संपुर्ण सीमापार कारवाया

India-Pakistan Conflict: भारत-पाकिस्तानमधील संघर्ष ही काही नवीन बाब नाही. मात्र गेल्या काही वर्षांपासून या संघर्षाचा स्वरूप अधिक धोकादायक आणि थेट झाले आहे. २०१६ च्या उरी हल्ल्यानंतर भारताने जेव्हा प्रथमच “सर्जिकल स्ट्राइक” सारखी आक्रमक भूमिका घेतली, तेव्हा पासून भारत पा‍क‍िस्तान स‍ीमापार कालरेषा (India-Pakistan Cross-Border Timeline) या संकल्पनेला वेगळेच वळण मिळाले. त्यानंतर २०१९ मध्ये पुलवामा आणि बलाकोट एअर स्ट्राइक, आणि आता २०२५ मध्ये पहलगाम हल्ल्याच्या पार्श्वभूमीवर सुरु झालेले ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor)-या सगळ्या घटना भारताच्या सीमापार कारवाया कशा वाढत गेल्या हे स्पष्ट दाखवतात. या कारवाया फक्त लष्करी नव्हत्या, तर त्यात कधी राजनैतिक, कधी आर्थिक, तर कधी जागतिक दबावाचा वापरही दिसून आला.

२०२५ मध्ये पहलगाममध्ये झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ निरपराध नागरिकांचे प्राण गेले. हा हल्ला भारताच्या संयमाची कसोटी ठरला. आणि त्याच दिवशी भारत पा‍क‍िस्तान संघर्ष (India-Pakistan conflict) पुन्हा एकदा उफाळून आला. भारताने पाकिस्तानविरोधात नवी धोरणात्मक पावले उचलली – ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) ची सुरुवात केली, Indus Water Treaty निलंबित केली, आणि हवाई मार्ग बंद केले. या पार्श्वभूमीवर भारत-पाकिस्तान सीमारेषेवरील परिस्थिती पुन्हा एकदा पेटली आहे. या लेखात आपण त्या सगळ्या घडामोडींचा मागोवा घेतोय- भारत पा‍क‍िस्तान स‍िमेवर हल्ला (Cross-border strike India Pakistan) पासून ते पहलगाम हल्ल्यानंतर भारताचे प्रत्युत्तर (India retaliation after Pahalgam attack), आणि Line of Control conflict 2025 पासून ते Surgical strike India 2025 या सर्व बाबींचा विचार करून एकूणच भारताच्या कारवायांची स्पष्ट रेषा मांडतोय.

२०१६ पासून २०२५ च्या ऑपरेशन सिंदूर (Opertaion Sindoor)पर्यंतचा संघर्षाचा प्रवास

India-Pakistan Conflict: २०१६ ते २०१९ पर्यंत, भारताने पाकिस्तानाविरुद्ध अनेक सीमा ओलांड कारवाया केल्या. उरी हल्ल्यानंतर (सप्टेंबर २०१६) १७ भारतीय जवान ठार झाले होते, त्यानंतर भारताने सीमापार ‘Surgical Strike’ केली, अशी माहिती तज्ज्ञ स्रोतानुसार आहे. या कारवाईत भारताने जम्मू-काश्मीरमधील दहशतवादी तळांवर हल्ले केले. पुढे, फेब्रुवारी २०१९ मध्ये पुलवामा हल्ल्यात जैश-ए-मोहम्मद (Jaish-e-Mohammed) ने आत्मघातकी हल्ला करून ४० काश्मीर रेंजर ठार केले. त्याच्या प्रत्युत्तरीत भारताने हवेतून पाकव्याप्त बलाकोट येथे धाडसी हल्ला केला, ज्याला ‘Balakot Airstrike’ म्हटले गेले. पाकिस्ताननं या हल्ल्यांत काही नुकसान झाल्याचा दावा नाकारला, मात्र दोन्ही देशांतही उठांउट झाली. पुढे, २०१९च्या अखेरीस धारा ३७० रद्द करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आणि काश्मीरच्या विशेष दर्ज्यावर प्रतिबंध घालण्यात आला, ज्यामुळे आंतरराष्ट्रीय तणाव वाढला.

इथे पुढील काळातही सीमा ओलांड कारवाया घडल्या. २०२५ च्या सुरुवातीला नवी रूपरेषा प्रकट झाली. २२ एप्रिल २०२५ रोजी पहलगाममध्ये झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६-२८ पर्यटक ठार झाले. हे हल्ले The Resistance Front (TRF) या पाकिस्तानाशी संलग्न गटाने केला, ज्याला भारतीय सरकार लष्कर-ए-ताइबाचे शिंप (अंगठा) मानते. या हल्ल्यानंतर भारताने ६ मे २०२५ रोजी ‘ऑपरेशन सिंदूर’ (Operation Sindoor) हवी हल्ला सुरु केला. भारताच्या दाव्यानुसार, या मोहिमेत पाकिस्तानातील आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील तब्बल नऊ ठिकाणांना ध्येय केले गेले. पाक अधिकाऱ्यांच्या मते या हल्ल्यात सहा शहरांतील दहशतवादी केंद्रांवर हल्ला झाला आणि किमान ३१ नागरिक ठार झाले.

या प्रमुख घटना खालील तक्ता दर्शवितो:

वर्ष	घटना (घातलेली कारवाई)	परिणाम आणि टिप्पणी
२०१६	उरी हल्ला: १७ भारतीय जवान ठार; भारताने सीमापार सर्जिकल स्ट्राईकची घोषणा	पाकिस्तानने तत्काळ याची खंडणी केली. दोन्ही देशांत तणाव वाढला.
२०१९ (फेब्रूवारी)	पुलवामा हल्ला: जैशने आत्मघातकी हल्ला, ४० जवान ठार; भारताने बलाकोट हवाई हल्ला केला	पाकिस्तानने हल्ला झाल्याचा दावा नाकारला, परंतु विवाद गडद झाला.
२०२५ (एप्रिल)	पहलगाम हल्ला: २६ पर्यटक ठार; पाकव्याप्त ‘TRF’ जबाबदार	भारत-पाक संबंधात तीव्र तणाव. दोन्ही देशात युद्धाच्या धोक्याची भीती वाढली.
२०२५ (मे)	ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor): भारताने पाकिस्तानात आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील दहशतवादी ठिकाणांवर हवाई हल्ला	पाकिस्तानने ‘युद्धाची घोषणा’ म्हणून प्रतिक्रिया दिली; जवळपास ३१ मृत्यूंचा दावा.

पहलगाम हल्ला आणि भारताची प्रचंड प्रतिक्रिया

India-Pakistan Conflict: एप्र‍िल २०२५ मध्ये पाहलगाममध्ये हिंदू पर्यटकांवर आणि स्थानिकांवर झालेल्या भीषण हल्ल्यानंतर भारताची तीव्र प्रतिक्रिया सुरू झाली. भारत सरकारने या दहशतवादी कारवाईची जबाबदारी पाकिस्तानाशी निगडित हातावर टाकली. भारताने पश्चात म्हणून संसर्गकारक पावलेही उचलली: Indus Waters Treaty निलंबित करून भारताने आपल्या पाण्याच्या प्रकल्पांवर काम सुरू केले. यामुळे पाकिस्तानमध्ये ‘भारत आपल्याला भुखमरीत टाकू शकेल’ अशी खळबळ उडाली. तसेच भारताने पाकिस्तानासोबतचे व्यापार आणि दुतावास कारवायाही थांबवल्या. दोन्ही देशांतील हवाई मार्गांचे वापरही रोखून ठेवण्यात आले.

तसेच त्यानंतर लगेचच ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor 2025) अंतर्गत हवाई हल्ला सुरु करण्यात आला, ज्यात भारताने लष्कर-ए-ताइबा व जैश-ए-मोहम्मद यांच्या दहशतवादी तळावर निशाणेसाधले. या कारवाईत दहशतवादी ध्येयांचे ‘तळ’ उध्वस्त करण्याचा दावा केला गेला. भारताकडून पाऊले उचलल्यावर पाकिस्तानने सुद्धा तीव्र प्रतिक्रिया दाखवली. त्यांनी भारतीय हल्ल्याला “युद्धकारवाई” म्हटले आणि त्याचाच प्रत्युत्तर म्हणून भारताचे विमान चिरडले असल्याचे जाहीर केले.

या मुद्द्यावरून भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील वर्तमान संघर्षाचा चेहरा पुढील तक्त्यात मांडला आहे:

भारताची कारवाई	पाकिस्तानची प्रतिक्रिया
Indus Waters Treaty रद्द करणे, नदीनाला उघडण्याचे काम सुरू	शेतकरी चिंतेने म्हणतात “भारत आपले पाणी थांबवू शकते”; पाकिस्तान अंतर्गत दहशत निवारणावर भर देत आहे.
भारताने पाकिस्तानासोबतचा व्यापार व वीजपुरवठा थांबवला	पाकिस्तानने भारताविरोधात कडक उपाय: व्यापार बंदी आणि भारतीय विमानांना हवामार्ग बंदी
दोन्ही बाजूने हवाई मार्ग बंदी: भारताने पाकविरोधी आण‍ि पाकिस्तानाने भारतविरोधी मार्गांवर निर्बंध	आंतरराष्ट्रीय विमान कंपन्यांना मार्गदर्शक सूचना जारी; पर्यटन व्यवसाय ठप्प
ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) अंतर्गत सीमापार सर्जिकल स्ट्राइक (हवाई हल्ले)	पाकिस्तानने हल्ला “युद्धकारवाई” म्हटला; आपले विमान चिरडले असल्याचा दावा

पाकिस्तानबरोबर सध्या (मे २०२५) सुरू असलेली लढाईस्थिति

मे २०२५ मध्ये भारत-पाकिस्तान संघर्ष (India-Pakistan Conflict) पूर्णपणे युद्धपातळीवर पोहोचताना दिसत आहे. सीमे आसपास सतत गोळीबार होत आहे. भारत-पाकिस्तान संघर्षामध्ये (India-Pakistan Conflict) विशेष करून लाइन ऑफ कंट्रोल (LoC) वर दोन्ही बाजूने गोळीबार वाढले आहेत. याखेरीज, दुषित मनातून झालेल्या ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ल्यांची घटनाही अगदी अल्पावधीत वाढल्या. उदाहरणार्थ, मे ८, २०२५ रोजी पाकिस्तानाने जम्मू आसपासच्या सैनिकी तळांवर ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रांचा हल्ला केला, असे भारताच्या संरक्षण मंत्रालयाने म्हटले. उत्तर म्हणून भारताने तातडीने अशा धोक्यांना उत्तर देत सर्व हल्ले निष्क्रिय केल्याचे जाहीर केले. यंदा अचानक आरव आला की, गेल्या दोन दिवसात दोन्ही बाजूंनी जवळपास (४४) जण ठार झाले आहेत, असा अंदाज द‍िला जात आहे.

युद्धाच्या या लढ्यात काळजीची बाब म्हणजे परमाणु हथियार असलेले दोन्ही देश समोर आले आहेत. म्हणून अनेक तज्ज्ञांनी शांततेचा आग्रह धरला आहे. स्वामीनाथन अय्यर अशा तज्ज्ञांपैकी एक असून ते म्हणतात की “या भारत पा‍क‍िस्तान संघर्षा (India-Pakistan Conflict) चे निराकरण सैनिकाने शक्य नाही, अखेर राजनैतिक तोडगा लागेल”. आताच्या हिंसाचारावर प्रवीण डोंठी (अंतरराष्ट्रीय गटाचे वरिष्ठ विश्लेषक) यांनीही चिंता व्यक्त केली आहे. त्यांचे म्हणणे आहे की जागतिक समुदायाने हा संघर्ष गांभीर्याने घेतला पाहिजे; अन्यथा “मोठे धोके” निर्माण होऊ शकतात. त्यांनी आणखी म्हटले की, भारताने आतापर्यंत Operation Sindoor अंतर्गत “नऊ ठिकाणांवर लक्ष साधल्याचा” दावा केला असून, पाकिस्तान सार्वजनिक दडपणामुळे अधिकच जबाबदारपणे प्रतिक्रिया देईल.

पॅकिस्तानी सैन्य हालचाल आणि युती

India-Pakistan Conflict: पाकिस्तानने देखील सीमा बंदूकशोरामुळे प्रतिक्रिया दाखवली आहे. त्यांच्या मते, कोणतीही परिस्थिती उद्भवल्यास “पूर्ण निर्धाराने” प्रत्युत्तर देण्यात येईल. पाकिस्तानचे संरक्षण मंत्री म्हणाले की जर भारताने कोणत्याही हालचाली केल्या, तर पाकिस्तान शांत बसणार नाही. LoC जवळच्या भागात दोन्ही देशांच्या जवानांमध्ये गोळीबारही सुरूच आहे. गेल्या काळात दोन्ही बाजूने हवाई मार्ग बंदी, व्यापार निर्बंध आणि दूरदर्शन प्रचार सुरू ठेवण्याचा दबाव असूनही, Atlantic Council च्या विश्लेषणानुसार, आणखी युद्धपरिस्थिती उद्भवण्याची शक्यता कमी आहे, कारण दोन्ही परमाणुशक्ति असून जागतिक दबाव त्यांना शांतता राखण्यास भाग पाडत आहे.

घडामोडींचा सारांश (मे २०२५)

प्रकरण	माहिती
LoC तक्रारी	भारत-पाक सीमा रेषेवर गोळीबार सातत्याने सुरू. नागरिकांमध्ये भीती निर्माण.
ड्रोन व क्षेपणास्त्रे	दोन्हीकडून ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ल्यांची तक्रार; जम्मू परिसरात पाकिस्तानी ड्रोन हल्ला.
हाफिज सईद व दहशतवादी गट	हाफिज सईद, लष्कर-ए-ताइबा संस्थापक, अजूनही पाकमध्ये सक्रिय; त्याचे हातेखालीचे गट भारतात हल्ल्यांना उद्युक्त करत असल्याचे आरोप.
राजनैतिक दबाव	संयुक्त राष्ट्रात युद्ध टाळण्याचा आग्रह; अमेरिका आणि इतर मध्यस्थ प्रयत्न करत आहेत.
त्वरित परिणाम	दोन्ही देशातील विमानसेवा व पर्यटन ठप्प; राजनैतिक तणाव वाढला.

 

भारताचे धोरणात्मक विकल्प (कूटनीतिक, आर्थिक, सैनिकी, गृहसुरक्षा)

भारता समोर असलेल्या संकटात विविध पर्यायांचा विचार करत आहे. राजनैतिक (Diplomatic) स्तरावर, भारताने संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत पाकिस्तानाकडील दहशतवादी मदतीची चर्चा उपस्थित केली आहे. त्याचबरोबर भारत-अमेरिका आणि भारत-अफगाणिस्तान यांसारख्या बहुपक्षीय मंचांवर Pakistan-Islamabad यांना दबावाखाली ठेवण्याचा प्रयत्न होत आहे. Atlantic Council नुसार, राजनैतिक चर्चांमुळेच दोन्ही परमाणु देश युद्धापासून दूर राहू शकतात.

• आर्थिक (Economic) पर्यायामध्ये, भारताने Indus Waters Treaty रद्द केली आणि व्यापार निर्बंध घातले. पाणी तुटवड्याचा परिणाम पाकिस्तानच्या अर्थव्यवस्थेवर होऊ शकतो आणि देशांतर्गत निर्यात-आयात यावर दबाव आणेल. तथापि, स्वामीनाथन अय्यर यांच्या मते, पाकिस्तानची अर्थव्यवस्था चीनच्या पाठिंब्यामुळे सध्याच्या संकटात काहीशी स्थिर आहे.
• सैनिकी (Military) पर्यायात भारताने सीमापार कारवाईंची तयारी राखली आहे. Operation Sindoor प्रमाणे हवेत आणि सीमारेषेजवळ लक्ष केंद्रित करत राहण्याची रणनीती आहे. परंतु दोन देश अण्वस्त्रसज्ज असल्याने त्यात इशारा किंवा दहशतवादी केंद्रांवर मर्यादित हल्ले होतात, पूर्ण लष्करी मोहीम टाळली जाते. प्रवीण डोंठी यांच्या निरीक्षणानुसार, भारताने आतापर्यंत “नऊ ठ‍िकाणे” निशाण्यांकित केल्याची माहिती आहे, पण तिघाही युद्धाचा धोका लक्षात घेऊन अत्यंत परिमित प्रतिसादासाठीच निर्णय घेतला जातो.
• गृहसुरक्षा (Internal Security) धोरणात, भारताने काश्मीरमध्ये घुसखोर रोखण्यासाठी आणि दहशतवाद प्रतिबंधासाठी कठोर पावले उचलली आहेत. स्थानिक रहिवाशांमध्ये सहानुभूती रोखण्यासाठी कष्टक्षेत्र वाढवण्यात आले आहेत. काश्मीरमध्ये घटक निर्मूलनासाठी निवडणूक खर्च नियंत्रित करण्याचे आणि बाह्य पैसा रोखण्याचे प्रयत्न आहेत. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या सरकारने राज्यांच्या गुप्तचर संस्थांना सुसज्ज करणारे निर्णय घेत आहेत, अशा प्रकारची सैनिकी रणनीती राबविली जात आहे.

या पर्यायांची तुलना पुढील तक्त्यामध्ये मांडली आहे:

पर्याय (धोरण)	उपक्रम	अपेक्षित परिणाम
राजनैतिक (Diplomatic)	संयुक्त राष्ट्र Security Council मध्ये पाकिस्तानाचा नामोनिशान करणे; मित्र राष्ट्रांच्या माध्यमातून दबाव ठेवणे.	आंतरराष्ट्रीय दबावातून पाकिस्तानाची अडचण वाढविणे; संयुक्त राष्ट्रांतून द्विपक्षीय संबंधांचा घालमेल.
आर्थिक (Economic)	Indus Waters Treaty निलंबन; व्यापार निर्बंध; पाकिस्तानच्या विरोधात आर्थिक निर्बंध वाढवणे	पाकिस्तानी पाणी पुरवठ्यावर आघात; त्यांच्या अर्थव्यवस्थेवर दबाव. चीनच्या मदतीमुळे मर्यादित परिणाम.
सैनिकी (Cross-border)	लक्षित हवाई हल्ले (उदा. Operation Sindoor); स्थलसेना सहाय्य; लष्कराची सज्जता वाढवणे	दहशतवादी ठिकाणांवर प्रचंड धक्का; परंतु पूर्ण युद्धापासून प्रतिबंध; काश्मीर सीमावरील हालचालांचा प्रत्युत्तर.
गृहसुरक्षा (Internal)	काश्मीरमध्ये सुरक्षा बलांचे वाढविलेले प्रमुख; गुप्तचर दळणवळण नियंत्रण; काढेकोट पूर्वीच्या कायद्याचे पालन	आतंरिक दहशतवाद प्रतिबंध; नागरिकांमधील सुरक्षा जाणीव वाढवणे; तेवढी घुसखोरी कमी करणे.
इतर पर्याय (उदा. संगणकीय लढाई)	पाकिस्तानी ऑनलाइन दहशतवादी नेटवर्कवर कारवाई	तिसऱ्या पक्षाच्या वापराने सायबर युद्धाची दिशा; माहिती घोटाळे थांबविणे.

तज्ज्ञांचे अभिमत आणि आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोन

India-Pakistan Conflict: वर्तमान संकटाच्या पार्श्वभूमीवर अनेक जागतिक तज्ञांनी मत व्यक्त केले आहे. आंतरराष्ट्रीय Crisis गटाचे प्रवीण डोंठी म्हणतात की दोन्ही देशांनी युद्ध होऊ देऊ नये; गंभीर हालचालींमध्ये ‘युद्ध’ टाळले पाहिजे. त्यांच्याप्रमाणे, “अमेरिकेचे हस्तक्षेप आवश्यक आहे, कारण दोन्ही देश परमाणुशक्ती आहेत आणि फक्त एक चुकीचे मोजमाप मोठे युद्ध उद्भवू शकते”. स्वामीनाथन अय्यर यांच्यासारख्या विश्लेषकांनीही युद्धाऐवजी राजनैतिक तोडगा शोधण्यावरील भर दिला आहे.

Atlantic Council ने त्यांचा अंदाज मांडताना सांगितले की आतापर्यंत आर्थिक निर्बंध (व्यापार व पाणी) असतानाही दोन्ही देश युद्धापासून सावरलेले दिसत आहेत. अमेरिकेचा व्हाइस प्रेसिडेंट जेडी व्हॅन्स यांनी “हा आमचा विषय नाही” अशी भूमिका व्यक्त केली आहे, तर इतर अनेकांनी मध्यस्थीची मागणी केली आहे. संपूर्ण संघर्ष टिकण्यासाठी जागतिक अर्थव्यवस्थेवर देखील परिणाम होऊ शकतो, म्हणून अनेक अर्थतज्ज्ञ बाजारात घाबराट असण्याची भीती व्यक्त करतात.

या सर्व घटनांचा निहितार्थ असा की सध्या भारत-पाकिस्तान संघर्षाची स्थिती (India-Pakistan current conflict) अत्यंत नाजूक असून, जागतिक समुदाय, स्थानिक धोरणकर्ते आणि सुरक्षा तज्ज्ञांनी हे लक्षात घेतले आहे. युद्ध टाळण्यासाठी कूटनीतिक दबाव (Diplomatic fallout India Pakistan), आर्थिक निर्बंध आणि सुरक्षिततेचे उपाय यांची योग्य ताळमेळ साधली जाणे आवश्यक आहे. मोदी सरकारने त्यानुसार कठोर सैनिकी धोरण राबविले तरी, युद्धापेक्षा शांतता टिकवण्याची (Modi government military strategy) पुढे मांडली जाणार आहे.