काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) हा भारताच्या पायाभूत सुविधांच्या विकासातला एक ऐतिहासिक प्रकल्प आहे, ज्यामुळे जम्मू आणि काश्मीर खोऱ्याला पहिल्यांदाच देशाच्या मुख्य रेल्वे नेटवर्कशी जोडण्यात यश आले आहे. अधिकृतपणे उधमपूर-श्रीनगर-बारामुल्ला रेल्वे लिंक (USBRL Project) म्हणून ओळखला जाणारा हा मार्ग, तब्बल २७२ किलोमीटर लांब असून, हिमालयाच्या अत्यंत अवघड भूभागातून जातो. या प्रकल्पाची सुरुवात १९९४ साली झाली, पण पूर्ण होण्यासाठी तब्बल तीन दशकांहून अधिक काळ लागला. ६ जून २०२५ रोजी पूर्ण झालेल्या या रेल्वे मार्गामुळे जम्मू ते श्रीनगर हा प्रवास आता सहज, जलद आणि स्वस्त झाला आहे. पूर्वी ज्या प्रवासासाठी आठ ते दहा तास लागत असत, तो आता फक्त तीन ते चार तासांतच पूर्ण करता येतो.
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) केवळ एका रेल्वे मार्गापुरता मर्यादित नसून, त्यामागे देशाच्या अभियांत्रिकी क्षमतेची मोठी कामगिरी आहे. चिनाब नदीवर बांधलेला चिनाब पूल (Chenab Bridge), हा जगातला सर्वात उंच रेल्वे पूल आहे, ज्याची उंची आयफेल टॉवरपेक्षा देखील अधिक आहे. त्याचबरोबर अंजी खड पूल (Anji Khad Bridge) हा भारताचा पहिला केबल-स्टे रेल्वे पूल आहे, ज्यामुळे अभियांत्रिकीतील नावीन्यपूर्ण रचनांचा परिचय सर्वसामान्यांना झाला. या रेल्वेमार्गामुळे काश्मीरमधील पर्यटनाला चालना मिळेल, स्थानिक व्यापार वाढेल आणि नव्या रोजगाराच्या संधी निर्माण होतील. एवढंच नाही, तर राष्ट्रीय सुरक्षा आणि धोरणात्मक महत्त्वाच्या दृष्टीने देखील काश्मीर रेल्वे अत्यंत मोलाची आहे. त्यामुळे हा प्रकल्प भारतासाठी केवळ रेल्वे नव्हे, तर विकासाची आणि एकात्मतेची जीवनरेखा ठरणार आहे.
परियोजनेची रूपरेषा आणि इतिहास (USBRL Project)
Kashmir Railway: उधमपूर-श्रीनगर-बारामुल्ला रेल्वे लिंक (USBRL Project) प्रकल्पाची संकल्पना देशाच्या स्वातंत्र्यानंतर लवकरच मांडण्यात आली होती, पण प्रत्यक्ष अंमलबजावणीस अनेक दशकं लागली. जम्मू ते बारामुल्ला दरम्यान एकूण ३२४ किलोमीटर लांबीचा रेल्वेमार्ग आखला गेला असून, त्यापैकी उधमपूर-श्रीनगर-बारामुल्ला हा २७२ किमीचा मुख्य पर्वतीय सेक्शन आहे. संपूर्ण मार्ग जून २०२५ मध्ये कार्यान्वित झाला आणि जम्मू-श्रीनगर प्रवासाचा कालावधी सुमारे ७ तासांवरून ३ तासांवर आला आहे. हा USBRL प्रकल्प स्वातंत्र्योत्तर भारतातील सर्वात महत्त्वाकांक्षी आणि खर्चिक (सुमारे ₹४३,७८० कोटी) रेल्वे प्रयत्नांपैकी एक मानला जातो.
खालील तक्त्यात या प्रकल्पाच्या टप्प्यांबाबत थोडक्यात माहिती दिली आहे:
| टप्पा / विभाग | लांबी (किमी) | पूर्णत्व वर्ष | वैशिष्ट्ये |
| जम्मू – उधमपूर | अंदाजे ५३ | २००५ | पर्वतीय विभाग; प्रथम सेक्शन |
| उधमपूर – कटरा (वैष्णोदेवी) | ~२५ | २०१४ | यात्रेसाठी महत्त्वाचा कटरा स्टेशन |
| काझीगुंड – बारामुल्ला | ~११९ | २००८–२००९ | काश्मीर खोऱ्यातील सुरुवातीचा रेल्वे सेवा |
| बनिहाल – काझीगुंड (पीर पंजाल) | ११.२ (बोगदा) | २०१३ | भारतातील दीर्घतम रेल्वे बोगदा T-80 |
| कटरा – बनिहाल (चिनाब विभाग) | ~१११ | २०२३–२०२५ | सर्वात अवघड पर्वतीय भाग; चिनाब व अंजी पूल |
(टीप: वर दिलेली वर्षे व लांबी अंदाजे आहेत व परियोजनेच्या टप्प्यांमध्ये बदल.)
वरील तालिकेवरून दिसून येते की, USBRL प्रकल्प काही टप्प्यांत पूर्ण करण्यात आला. प्रारंभीची जम्मू-उधमपूर आणि काश्मीर खोऱ्यातील बारामुल्ला-काशीगुंड रेल्वेमार्गे लवकर कार्यान्वित झाली. मात्र कटरा ते बनिहाल हा मध्यवर्ती हिमालयीन विभाग पूर्ण करणे सर्वाधिक आव्हानात्मक ठरले. तब्बल २० वर्षांच्या प्रयत्नानंतर अखेरीस जून २०२५ मध्ये काश्मीर रेल्वे लाईन संपूर्णपणे खुली झाली. या रेल्वेमार्गाने माता वैष्णोदेवी, अमरनाथ यांसारखी तीर्थस्थाने आणि काश्मीर खोऱ्यातील शहरं थेट देशाच्या इतर भागांशी जोडली आहेत. परिणामतः, सर्वसामान्य प्रवासी, स्थानिक रहिवासी आणि उद्योग यांच्यासाठी वर्षभर विश्वासार्ह आणि वेगवान वाहतूक उपलब्ध झाली आहे.
अभियांत्रिकी चमत्कार: हिमालयीन रेल्वे अभियांत्रिकीचे नमुने
हिमालयाच्या पर्वतरांगांमधून रेल्वे मार्ग बांधणे हे स्वप्नवत आव्हान होते. अस्थिर भूगर्भ, उंच डोंगरकडे, खोल दऱ्या आणि कठोर हवामान यांमुळे हिमालयीन रेल्वे अभियांत्रिकी कौशल्याची कसोटी लागली. USBRL प्रकल्पात अभियांत्रिकीने काही अद्वितीय कामगिरी केली आहे – विशेषतः भव्य पूल आणि लांब बोगदे ज्यांनी अशक्यप्राय वाटणाऱ्या मार्गांना शक्य केले.
चिनाब नदीवरील भव्य रेल्वे कमानपूल – चिनाब पुल – जगातील सर्वाधिक उंचीचा रेल्वे पूल, जो हिमालयातील कठीण भौगोलिक परिस्थितीत उभारण्यात आला आहे.
- चिनाब नदी रेल्वे पूल (Chenab Bridge) – रेसी जिल्ह्यातील चिनाब नदीवरील हा पूल जागतिक विक्रमस्थापना करणारा आहे. या कमानपुलाची लांबी सुमारे १,३१५ मीटर असून नदीपात्रापासून सुमारे ३५९ मीटर उंचीवर याचा डेक आहे – म्हणजेच हा पूल आयफेल टॉवरपेक्षा तब्बल ३५ मीटर उंच आहे. त्यामुळे चिनाब पूल आज जगातील सर्वात उंच रेल्वे पुलाचा मान मिळवतो. हा पूल मजबूत कमानीवर आधारलेला असून ४६७ मीटरचा एकच मुख्य कमान स्पॅन आहे. २५० किमी/तास वेगाच्या वाऱ्यांना तोंड देण्याची क्षमता आणि १२० वर्षांचा आयु्ष्यमान यासाठी ठेवण्यात आले आहे. सुमारे रु.१,४८६ कोटी खर्च करून बांधलेल्या या चमत्कारिक पूलासाठी विशेष उच्च दर्जाचे स्टील (–१०°C ते ४०°C तापमानाला सहनशील) आणि अत्याधुनिक ‘Tekla’ सॉफ्टवेअरचा वापर करण्यात आला. या पूलाच्या उभारणीमुळे चिनाब नदीच्या दोन तीरांमधील खोऱ्यातील अंतर मिटले आणि काश्मीर रेल्वे मार्गातील सर्वात कठीण अडथळा पार करण्यात आला.
- अंजी खड पुल (Anji Khad Bridge) – कटरा-बनिहाल विभागात चिनाब नदीच्या दक्षिणेला असलेल्या अंजी खोरीत उभा राहिलेला हा भारतातील पहिला Cable-stay रेल्वे पूल आहे. अंजी खड (Anji Khad) दरीवरील हा पूल एक असममित (asymmetric) केबल-स्टे (Cable Stay) डिझाइनने बांधण्यात आला, जेणेकरून जास्तीत जास्त बांधकाम एका बाजूवरून करता येईल. पुलाची एकूण लांबी सुमारे ७२५ मीटर आहे आणि तो ९६ मजबूत स्टे केबल्सद्वारे धरला गेला आहे. मध्यभागी उलटे Y-आकाराचा १९३ मीटर उंच पाय (स्तंभ) आहे जो या पुलाचा कणा मानला जातो. नदीपात्रापासून पुलाची उंची सुमारे ३३१ मीटर आहे, ज्यामुळे हा चिनाब पुलानंतर देशातील दुसऱ्या क्रमांकाचा उंच रेल्वे पूल ठरतो. अंजी खड (Anji khad) पुलाच्या बांधणीत ८२०० मेट्रिक टनांहून अधिक स्टील वापरले गेले आहे आणि हा अवघ्या ११ महिन्यांत पूर्ण करण्याची कौशल्य साध्य झाली. तरूण आणि सक्रिय पर्वतरांगांमध्ये, भूकंप, जोरदार वारे आणि भूगर्भीय हालचालींना तोंड देईल असा हा पूल अभिकल्पित आहे. अंजी पुलाच्या यशस्वी बांधकामामुळे घाटमधील दऱ्या पहिल्यांदाच रेल्वेमार्गाने जोडल्या गेल्या आहेत.
- बोगदे आणि इतर आव्हाने – या प्रकल्पात एकूण ३६ ते ३८ प्रमुख बोगदे आहेत ज्यांची एकत्रित लांबी जवळपास ११९ किमी आहे. म्हणजेच या २७२ किमी मार्गातील सुमारे ४०% अंतर हे डोंगरांच्या आत बोगद्यांमधून जाते, ज्यावरूनच हिमालयाच्या दुर्गम भूभागाची कल्पना येते. कटरा- बनिहाल या मध्य विभागात तर १११ किमीपैकी तब्बल ९७ किमी मार्ग बोगद्यांमध्ये आहे. भारतातील सर्वात लांब परिवहन बोगदेही याच मार्गावर आहेत – संबर-खारी विभागातील T-50 बोगदा १२.७५ किमी लांबीचा आहे तर पीर पंजाल T-80 (Pir-Panjal T-80) बोगदा ११.२ किमी लांबीचा आहे. हे दोन्ही देशातील सर्वात लांब रेल्वे बोगदे आहेत. याशिवाय T-44 बोगदा ~११.१ किमी लांबीचा असून तो भारतातील तिसऱ्या क्रमांकाचा दीर्घ बोगदा ठरला आहे. बोगद्यांच्या खोदकामासाठी न्यू ऑस्ट्रियन टनेलिंग पद्धती (NATM) सारख्या आधुनिक तंत्रांचा वापर केला गेला. काही ठिकाणी भूगर्भीय फॉल्ट लाईन्स आणि थ्रस्ट झोनमुळे काम खूप वेळ थांबवावे लागले (उदा. T-33 बोगदा खोदताना मुख्य भूगर्भीय भ्रंश रेषा ओलांडल्याने कामात खंड पडला होता). अशा प्रसंगी अभियांत्रिकी पद्धतीत बदल करून टिकाऊ उपाय शोधावे लागले. उंच डोंगर उतारांवर सुरक्षेसाठी अनेक छोटे-मोठे ९३१ पूल बांधावे लागले, ज्यांची एकूण लांबी १३ किमी आहे. या सर्व कामांदरम्यान अस्थिर जमिनी, सतत भूस्खलने, अतिथंड हवामान, कमी दृष्यता अशा अनेक अडचणींवर मात करून हे इंजिनीअरिंग विजय साध्य झाले आहे. परिणामतः, USBRL प्रकल्प हा हिमालयीन रेल्वे अभियांत्रिकीचे उत्कृष्ट उदाहरण मानला जात आहे.
वंदे भारत एक्सप्रेस आणि अत्याधुनिक सेवा
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) मार्ग सुरू होताच प्रवाशांच्या सेवेसाठी अत्याधुनिक वंदे भारत एक्सप्रेस गाडी तैनात करण्यात आली आहे. विशेष म्हणजे, हा मार्ग हिमालयीन थंडीतही कार्यान्वित ठेवण्यासाठी या वंदे भारत ट्रेनचे खास रूपांतर करण्यात आले आहे. उणे २०°C इतक्या अत्यल्प तापमानात देखील कार्यक्षम राहण्यासाठी या गाडीत हीटेड विंडशील्ड्स, अद्ययावत हीटिंग सिस्टम, इन्स्युलेटेड शौचालये अशा सुविधा आहेत. हिमवृष्टीमुळे सेवा खंडित होऊ नये म्हणून या मार्गावर खास बर्फसफाई रेलगाडीही सज्ज ठेवण्यात आली आहे. कात्रा (वैष्णोदेवी) ते श्रीनगरदरम्यान धावणारी वंदे भारत एक्सप्रेस चिनाब पुलावरून धावणारी पहिली गाडी ठरली आहे. या सेवेच्या आगमनाने प्रवासाचा वेळ मोठ्या प्रमाणात घटला आहे आणि प्रवास अधिक आरामदायी व जलद झाला आहे. भविष्यात या मार्गावर अधिक वेगवान आणि पर्यटकांसाठी विशेष गाड्या चालवल्या जाण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे काश्मीरमधील पर्यटन आणखी वाढू शकते.
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) चा आर्थिक परिणाम आणि पर्यटनवाढ
थेट रेल्वे संपर्कामुळे जम्मू-काश्मीरच्या अर्थव्यवस्थेस मोठा चालना मिळण्याची अपेक्षा आहे. काश्मीर रेल्वेचा अर्थ‍िक फायदा (Economic impact of Kashmir Railway) प्रचंड असेल असे तज्ज्ञ मानतात – उद्योग-व्यापार, शेती उत्पादनांची वाहतूक, पर्यटन आणि स्थानिक रोजगार या सर्वच बाबींमध्ये सकारात्मक बदल दिसेल. आधी कठीण डोंगरी रस्त्यांनी आणि बदलत्या हवामानामुळे वारंवार खंडित होणाऱ्या महामार्गामुळे काश्मीरमधील उत्पादने वेळेत बाहेरच्या बाजारपेठेत पोहोचण्यात अडथळे येत असत. आता रेल्वेमुळे मालवाहतूक Transportation cost आणि वेळ दोन्हीही लक्षणीय घटणार आहेत. उदाहरणार्थ, काश्मीरचे सुप्रसिद्ध सफरचंद आणि कोरडीफळे देशभराच्या बाजारपेठांमध्ये जलद पोहोचू लागतील. सोपोर फळ मंडईचे अध्यक्ष फयाज मलिक यांनी सांगितले की, सध्या ट्रकद्वारे काश्मीरहून कोलकत्याला एका सफरचंदाच्या बॉक्सची वाहतूक खर्च सुमारे रु.१५० येतो, तर तीच पेटी रेल्वेने फक्त रु.२०–३० मध्ये जाईल. त्याचप्रमाणे ट्रकने मुंबईला माल पोहोचवायला ५–६ दिवस लागतात, तर रेल्वेने फक्त ३० तासांत ताजे फल मुंबई बाजारात पोहोचतील. वेळ आणि खर्चातील या बचतीमुळे काश्मिरी बागाईतदार नवीन बाजारपेठांमध्ये प्रवेश करू शकतील व आपल्या उत्पन्नात वाढ करू शकतील.
रेल्वेमार्गामुळे स्थानिक व्यापारी आणि उद्योगांसाठी नव्या संधी निर्माण होत आहेत. जम्मू व श्रीनगर हे दोन्ही शहरं आता व्यापार व लॉजिस्टिक्स केंद्र म्हणून विकसित होऊ शकतात. जम्मू उद्योग वाणिज्य मंडळाचे अध्यक्ष राहुल सहई यांच्या मते हा रेल्वे कॉरिडॉर “J&Kच्या इतिहासातील एक मैलाचा दगड” आहे. काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) चे आर्थिक परिणाम पाहता हा मार्ग व्यापार, पर्यटन, लॉजिस्टिक्स आणि औद्योगिक संपर्कासाठी नवे मार्ग खुले करेल, स्थानिक लघुउद्योगांना चालना देईल आणि तरुणांसाठी रोजगाराच्या नवीन संधी निर्माण करेल असे ते म्हणाले. रेल्वे येण्यापूर्वी अनेक दशकं निर्बंध असलेल्या दुर्गम भागात आता गुंतवणूक आकर्षित होण्याची शक्यता आहे. स्थानिक हस्तकला, कालीनउद्योग, फळप्रक्रिया इत्यादी व्यवसायांना देशभर बाजारपेठ मिळवण्यास ही जोड सुविधा होईल.
काश्मीर खोऱ्यात पर्यटन आधीच हे अर्थ‍िक मुख्याधार होता, पण प्रत्यक्षात पर्यटनाला नेहमी रस्त्यांच्या अविश्वासनीय स्थितीचा अडथळा होता. आता Tourism in Kashmirसाठी ही रेल्वे वरदान ठरत आहे. प्रवासी थेट देशभरातून आरामदायी रेल्वेने श्रीनगरपर्यंत जाऊ शकतील. विशेषतः हिवाळ्यात जेव्हा रस्ते बर्फवृष्टीमुळे बंद होतात, तेव्हा बोगद्यांनी भरलेला हा ऑल-वेदर रेल्वे मार्ग पर्यटकांना वर्षभर काश्मीरचे सौंदर्य पाहण्याची संधी देईल. धार्मिक पर्यटनही वाढणार आहे – वैष्णोदेवीला येणाऱ्या यात्रेकरूंना पुढे श्रीनगर-गुलमर्ग इथपर्यंत जाणे सुकर होईल, तसेच अमरनाथ यात्रेसाठीही अनुकूलता वाढेल. पर्यटन संघटनांच्या मते रेल्वेमुळे पर्यटन खर्च कमी होईल, वेळ वाचेल आणि अधिक पर्यटक आकर्षित होतील. याशिवाय स्थानिक हॉटेल, रेस्टॉरंट, वाहतूक सेवा यांना अधिक व्यवसाय मिळेल आणि स्थानिक तरुणांना गाईड, वाहतूक, आदरातिथ्य सेवा यांत नोकऱ्या मिळतील. एकूणच, काश्मीर रेल्वे येत्या काळात काश्मीरमधील पर्यटनाला गतिमान करणारा घटक ठरेल, ज्यामुळे परिसराच्या अर्थव्यवस्थेत सुधारणा होण्याची दाट शक्यता आहे.
राष्ट्रीय सुरक्षा व धोरणात्मक महत्त्व
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) चे महत्त्व केवळ आर्थिक आणि सामाजिक नसून, ते देशाच्या धोरणात्मक (स्ट्रॅटेजिक) दृष्टीनेही अत्यंत मोलाचे आहे. ही जोडणी असताना राष्ट्रीय सुरक्षा मजबूत करण्याच्या दृष्टीने मोठी मजल मारली आहे. जम्मू-काश्मीर हा भू-सामरिक दृष्ट्या संवेदनशील प्रदेश आहे. अद्यापपर्यंत लष्कराचे हालचाली मुख्यतः जम्मू-श्रीनगर महामार्गावर अवलंबून होत्या, जो भूस्खलन आणि शत्रूच्या नजरेत सतत असतो. आता थेट रेल्वेमार्ग उपलब्ध झाल्याने सैन्यदल आणि निमलष्करी दलांना जलद गतीने हालचाल करता येईल. प्रत्यक्ष उदाहरण द्यायचे तर, मे १३ रोजी भारत-पाक तणावाच्या प्रसंगी रेल्वे मार्गाचा उपयोग करून अद्याप सेवा औपचारिकरित्या सुरू होण्यापूर्वीच सुमारे ८०० सैनिक काश्मीर खोऱ्यात जलद पाठवण्यात आले होते. पूर्वी अशीच तुकडी रस्त्याने पाठवायला अनेक तास लागले असते, तर रेल्वेमुळे काही तासांतच मोठी सैन्य हालचाल शक्य झाली.
धोरणात्मक दृष्टीने पाहता, हा काश्मीर रेल्वे मार्ग राष्ट्रीय एकात्मतेचं प्रतिक आहे. भौगोलिकदृष्ट्या देशाच्या मुख्य भूमिपासून वेगळ्या वाटणाऱ्या काश्मीरला ही ट्रेन जोडणीने भारताच्या कायमस्वरूपी पायाभूत संरचनेचा भाग बनवले आहे. आता काश्मीर ते कन्याकुमारी असा अखंड रेल्वे प्रवास स्वप्न नाही तर वास्तव आहे. हा संपर्क वाढल्यामुळे जम्मू-काश्मीरमधील नागरिकांचा देशाच्या इतर राज्यांशी संवाद वाढेल, विद्यार्थ्यांसाठी, व्यवसायिकांसाठी आणि सामान्य नागरिकांसाठी स्थलांतर किंवा प्रवास करणे सोपे होईल. इतकेच नव्हे तर, या प्रकल्पामुळे जम्मू शहराचेही महत्त्व वाढले आहे. एक महत्त्वाचे ट्रान्झिट हब म्हणून जम्मू उदयास येईल, जिथून माल आणि प्रवासी काश्मीरमध्ये आणि काश्मीरमधून बाहेर जातील.
पायाभूत सुविधा विकास आणि शाश्वतता
भारतातील एकूणच पायाभूत सुविधा विकासाच्या चित्रात काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) प्रकल्पाचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. पंतप्रधानांनी अलीकडच्या वर्षांत देशातील दुर्गम भाग जोडण्याच्या अनेक योजना हाती घेतल्या आहेत – ईशान्य भारतापासून (नवीन रेल्वे लाईन, रस्ते) ते हिमालयीन राज्यांपर्यंत मोठी कामे सुरू आहेत. जम्मू-काश्मीरमधील हा USBRL प्रकल्प त्या व्यापक भारतातील पायाभूत सुविधा विकास मोहिमेचाच एक भाग आहे. या रेल्वेमार्गाच्या बांधणीमुळे घाटमधील अनेक लहान खेड्यांना रस्ते मिळाले – एकूण २१५ किमीपेक्षा जास्त नवीन अॅक्सेस रस्ते केवळ या प्रकल्पासाठी बनवण्यात आले, ज्यामुळे अनेक दुर्गम गावांचा विकासाचा प्रवाहाशी संपर्क आला. प्रकल्पस्थळी सामग्री पोहोचवण्यासाठी स्थलांतरित गावातून रस्ते बांधणे ही देखील आव्हानात्मक गोष्ट होती, काही ठिकाणी तर सैन्याच्या हेलिकॉप्टरने बांधकाम सामग्री नेण्याची वेळ आली होती. मात्र या सर्व प्रयत्नांचा दीर्घकालीन फायदा हा झाला की आता या रस्त्यांमुळे स्थानिक लोकांची दळणवळण सुधारली आहे, बाजार, शाळा, रुग्णालये यांपासून दूर असलेल्या गावांना जोडणी मिळाली आहे. त्यामुळे रेल्वे प्रकल्पाने अप्रत्यक्षपणे स्थानिक पायाभूत विकासालाही चालना दिली.
सततच्या विकासाबरोबरच कश्मीर मध्ये शाश्वत विकास आणि पर्यावरणसंवर्धन हेदेखील महत्त्वाचे आहेत. हिमालयातील पर्यावरण नाजूक असल्याने अशा मोठ्या प्रकल्पात जैवविविधता, जंगल, नद्यांचे प्रवाह यांचे संरक्षण करण्यावर भर दिला गेला. पुलांचे बांधकाम, बोगद्यांच्या खोदकामादरम्यान यासाठी आधुनिक तंत्र वापरून पर्यावरणीय हानी कमी ठेवण्याचा प्रयत्न झाला. बराचसा रेल्वे मार्ग बोगद्यांखाली नेल्याने भू-दृश्यावर परिणाम कमी झाला आहे. शिवाय, पूर्ण मार्गावर विद्युतीकरण (electrification) करण्यात आले आहे. विद्युत रेल्वेमुळे डिझेल इंजिनच्या तुलनेत कार्बन उत्सर्जन मोठ्या प्रमाणात कमी होणार आहे. रस्त्यांवरील हजारो ट्रकांच्या वायुप्रदूषणापेक्षा इलेक्ट्रिक रेल्वे लाईन हा पर्यावरणपूरक पर्याय आहे असे तज्ज्ञ सांगतात.
भविष्यातील विस्तार आणि नवीन दृष्टी
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) प्रकल्प पूर्ण झाला असला तरी विकासाची ही कथा येथे थांबत नाही. केंद्र सरकार आणि जम्मू-काश्मीर प्रशासन आगामी काळात या भागातील रेल्वे जाळ्याचा आणखी विस्तार करण्याच्या तयारीत आहेत. भारतातील पायाभूत सुविधांच्या (Infrastructure development in India) अंतर्गत आता जम्मू-काश्मीरमध्ये काही नवीन रेल्वेमार्गांसाठी सर्वेक्षण व आराखडे आखले जात आहेत. जानेवारी २०२५ मध्ये स्वयं राज्यपाल मनोज सिन्हा यांनी जाहीर केले की दोन नवीन मार्गांच्या सर्वेक्षणाला सुरुवात झाली आहे आणि आठ नवीन रेल्वे लाईनसाठी सविस्तर प्रकल्प अहवाल (DPR) तयार केले जात आहेत.
खालील तक्त्यात काही महत्त्वाकांक्षी प्रस्तावित मार्गांचा उल्लेख आहे:
| प्रस्तावित रेल्वे मार्ग | अंदाजे लांबी | उद्दिष्ट |
| बारामुल्ला – उरी | ~४६ किमी | LOC जवळील सीमावर्ती भाग जोडणी |
| बारामुल्ला/सोपोर – कुपवारा | ~३७–३९ किमी | उत्तर काश्मीरमधील दुर्गम जिल्हा जोडणी |
| अनंतनाग – पहलगाम (बिजबिहारा मार्गे) | ~७८ किमी | अमरनाथ यात्रेस सोपी, पर्यटन वाढ |
| अवंतीपोरा – शोपियन | ~२८ किमी | दक्षिण काश्मीरला रेल्वेने जोडणे |
| जम्मू – पुंछ (अखनूर, राजौरी मार्गे) | ~२२३ किमी | जम्मू विभागातील सीमेलगतचे जिल्हे जोडणी |
| पठाणकोट (पंजाब) – लेह (लडाख) | ~६६४ किमी | लडाखपर्यंत रेल्वे नेणारा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प |
| बिलासपूर (HP) – मनाली – लेह | ~४८९ किमी | मनाली मार्गे लडाख जोडणी, उंच पर्वतीय प्रकल्प |
(वरील काही प्रकल्प सर्वेक्षण/आराखडा स्तरावर आहेत; अंतिम अंमलबजावणी काळ व मार्ग बदलू शकतो.)
या प्रस्तावित योजनांमुळे जम्मू-काश्मीर आणि शेजारील लडाखमध्ये मोठी रेल्वेक्रांती घडू शकते. बारामुल्ला-उरी लाईन चालू झाल्यास पाकिस्तान सीमेपासून काही किलोमीटर अंतरावर भारतीय रेल्वेची उपस्थिती असेल. तसेच कुपवाडासारख्या भागाला पहिल्यांदाच मुख्य प्रवाहाशी जोडले जाईल, ज्यामुळे त्या भागाचा सामाजिक-आर्थिक विकास वेग घेईल. जम्मू-पुंछ लाईनमुळे पीर पंजालच्या दक्षिणेकडील जिल्ह्यांना थेट जम्मूसोबत जोडून टूरिझम आणि व्यापाराला चालना मिळेल. सर्वात अवघड पण महत्त्वाकांक्षी म्हणजे लडाखपर्यंत रेल्वे नेण्याचे स्वप्न – पठाणकोट-लेह किंवा हिमाचलमार्गे बिलासपूर-लेह असे पर्याय विचाराधीन आहेत. हे प्रकल्प पूर्ण झाल्यास भारतीय रेल्वे जगातील सर्वात उंच आणि आव्हानात्मक प्रदेशात धावेल, ज्याचा देशाच्या संरक्षण आणि पर्यटन दोन्हीस मोठा फायदा होईल. याचबरोबर, बारामुल्ला- बनिहाल विद्यमान लाईनचे दुहेरीकरण (डबल लाइन) करून क्षमता वाढवण्याचाही मनोदय आहे, कारण भविष्यात माल आणि प्रवाशांची वाढती संख्या हाताळण्यासाठी ही पावले आवश्यक ठरतील.
भविष्यातील या रेल्वे योजनांमुळे “काश्मीर ते कन्याकुमारी” हे केवळ वाक्य न राहता अधिकाधिक वास्तव होईल. Infrastructure development in India च्या मोठ्या चित्रात, हिमालयातील हे रेल्वे प्रकल्प देशाच्या एकात्मतेसोबतच सीमावर्ती भागांचा विकास आणि संरक्षण या दोन्ही आघाडींना बळकटी देतील असे स्पष्ट दिसते. ही दूरदृष्टी लक्षात घेऊनच सरकार या प्रकल्पांना प्राधान्य देत आहे. “या प्रमुख शहरांना आणि भागांना जोडल्यामुळे प्रदेशातील अपार संभावनांना वाट मोकळी होईल आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला गती मिळेल,” असे लेफ्टनंट गव्हर्नर यांनी सांगितले होते. त्यामुळे, काश्मीर रेल्वेने सुरु केलेली विकासाची गाडी भविष्यात अनेक नव्या मार्गांनी पुढे धावणार यात शंका नाही.
आशा, विकास आणि एकात्मतेची जीवनरेखा
काश्मीर रेल्वे (Kashmir Railway) प्रकल्प म्हणजे आशा आणि प्रगतीची एक नवीन जीवनरेखा आहे. या रेल्वेमार्गाने उत्तरेकडील हिमालयाच्या कुशीत वसलेल्या काश्मीर खोऱ्याला देशाच्या हृदयाशी जोडले आहे. अभियांत्रिकी कौशल्याचे शिखर गाठणारे चिनाब पुल आणि अंजी खड पुल यांसारखे चमत्कार, दऱ्याखोरी भेदणारे लांबच लांब बोगदे आणि अत्याधुनिक वंदे भारत गाड्यांद्वारे हा मार्ग केवळ भौतिक जोडणी नव्हे तर राष्ट्रीय एकात्मतेचे प्रतीक बनला आहे.
या प्रकल्पाने आर्थिक दृष्ट्या काश्मीरमध्ये परिवर्तनाचे वारे आणले – व्यापार सुलभ झाला, Economic impact of Kashmir Railway स्थानिकांना जाणवू लागला, पर्यटनाला नवा उत्साह मिळाला आणि तरुणाईसाठी रोजगाराच्या संधी उमलल्या. रणनीतिकदृष्ट्याही देशाने एक मजबूत पाऊल टाकले आहे, ज्यामुळे सीमावर्ती प्रदेश अधिक सुरक्षित आणि जवळ आला आहे. पायाभूत सुविधांचा विकास करताना शाश्वत विकास in Kashmir लक्षात घेतला गेल्याने हा प्रकल्प पर्यावरणपूरक आणि समाजाभिमुख ठरला आहे. अखेरीस, काश्मीर रेल्वे प्रकल्प हा आधुनिक भारताच्या आत्मविश्वासाचे प्रतिक आहे – जेथे काहीही अशक्य नाही. हिमालयाच्या पर्वतांना भेदून धावणारी ही रेल्वे लाईन येणाऱ्या पिढ्यांसाठी विकास, समृद्धी आणि राष्ट्रीय ऐक्याची घडी घट्ट करणारी घाटीची जीवनवाहिनी ठरेल, यात शंका नाही.
