७ मे २०२५ ची ती मध्यरात्र आजही अनेकांच्या आठवणीत ताजी आहे. सगळीकडे शांतता पसरली होती, पण पाकिस्तानव्याप्त जम्मू-कश्मीरमधील दहशतवादी तळांवर अचानक आग ओकणाऱ्या भारतीय लढाऊ विमानांच्या आवाजाने हे मौन क्षणार्धात तुटले. याच रात्री ‘Operation Sindoor’ सुरू झाले होते, ज्यामध्ये भारताने प्रथमच स्वदेशी बनावटीच्या शस्त्रांच्या जोरावर दहशतवाद्यांना जबरदस्त उत्तर दिले. पहलगाम येथील यात्रेकरूंवर झालेल्या निर्घृण हल्ल्याने संपूर्ण देश दुखावला होता. या हल्ल्यात अनेक निष्पाप भारतीयांचा बळी गेला होता. त्यामुळे आता केवळ निषेध आणि चर्चा नव्हे, तर निर्णायक प्रत्युत्तराची वेळ होती. भारतीय सैन्याने ‘Operation Sindoor’च्या रूपाने आपल्या तयारीचे पुरेपूर दर्शन घडवले आणि शत्रूच्या तळांना अचूक लक्ष्य करून पूर्णतः उद्ध्वस्त केले.
या मोहिमेत विशेष बाब म्हणजे, भारताने पूर्णतः स्वदेशी बनावटीची शस्त्रे (Indigenous Weapons India) वापरून ही कामगिरी पार पाडली. ब्रह्मोस क्षेपणास्त्रांपासून (Brahmos missiles) ते आकाशतेज संरक्षण प्रणालीपर्यंत, आणि आधुनिक D4 अँटी-ड्रोन (D4 Anti-Dron) ते ATAGS होवित्झर (ATAGS Howitzer) तोफेपर्यंत – या प्रत्येक शस्त्राने मोहिमेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. या Operation Sindoor द्वारे भारताने संपूर्ण जगाला दाखवून दिले की, आता तो कोणत्याही बाहेरील मदतीशिवायही आपल्या संरक्षणाची जबाबदारी समर्थपणे पार पाडू शकतो. याच मोहिमेमुळे जागतिक स्तरावर भारताची प्रतिमा अधिक उजळली असून, भारतीय संरक्षण तंत्रज्ञान आणि खासगी कंपन्यांची क्षमता अधोरेखित झाली आहे. देशातील नागरिकांसाठीदेखील हे मोठ्या अभिमानाचे क्षण होते, कारण प्रथमच पूर्णपणे ‘Made in India’ शस्त्रांच्या जोरावर शत्रूला तोंड देत भारताने इतिहास घडवला होता.
पार्श्वभूमी: दहशतवादी हल्ला आणि ठरवलेला बदला
२२ एप्रिल २०२५ रोजी जम्मू-कश्मीरच्या पहलगाम येथे यात्रेकरूवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २५ निष्पाप भारतीय आणि १ नेपाळी नागरिकाचा निर्घृण खून झाला. या बारबारिक घटनेनंतर भारताने जाहीर केले की दोषींना माफ केले जाणार नाही. अवघ्या दोन आठवड्यांत, ७ मे च्या मध्यरात्री भारतीय लष्कर, हवाई दल आणि नौदलाने संयुक्तरीत्या पाकिस्तानव्याप्त जम्मू-कश्मीर (PoK) आणि पाकिस्तानच्या हद्दीत दहशतवादी तळांवर अचूक प्रहार करत ‘Operation Sindoor’ राबवले. संरक्षण मंत्रालयाच्या अधिकृत निवेदनानुसार, एकूण ९ दहशतवादी तळांना लक्ष्य करून उद्ध्वस्त करण्यात आले. भारताने ही कारवाई अत्यंत मोजूनमापून आणि जबाबदारीने केली – एकाही पाकिस्तानी लष्करी तळावर हल्ला न करता फक्त दहशतवादी तळ नष्ट केले गेले. “ही कारवाई सूडपोटी नसून संयमित आहे,”असे सरकारने स्पष्ट केले. भारताने जागतिक पातळीवरही आपली जबाबदार प्रतिमा राखत दहशतवाद्यांना धडा शिकवण्यासाठी हे पाऊल उचलले.
त्या अधिकृत पत्रकात, “आम्ही या हल्ल्याच्या सूत्रधारांना जबाबदार धरल्याशिवाय शांत बसणार नाही,” असे ठाम उद्गार होते. भारताने स्वदेशी शस्त्रा (Indigenous Weapons India) च्या भरवश्यावर भारताने दाखवून दिले की तो आता पूर्वीसारखा फक्त निषेध करून थांबणार नाही, तर थेट कारवाई करून दहशतवाद्यांना धुळ चारेल.
ऑपरेशन सिंदूरचा कालानुक्रम (Operation Sindoor timeline): चार दिवस, निर्णायक प्रत्युत्तर
ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) काही तासांचा नव्हे तर काही दिवस चाललेल्या टप्प्याटप्प्यांच्या संघर्षाची मालिका होती. खाली प्रमुख घटना कालानुक्रमे दर्शविल्या आहेत:
| दिनांक/वेळ | घटना |
| २२ एप्रिल २०२५ | पहलगाम येथे दहशतवादी हल्ला; २५ भारतीय व १ नेपाळी नागरिक ठार. भारताने बदला घेण्याची प्रतिज्ञा व्यक्त केली. |
| ७ मे २०२५ (मध्यरात्र) | भारतीय हवाई दलाने रात्री सुमारे १२ वाजता ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) सुरू केले. पाकिस्तान आणि PoJK मधील ९ दहशतवादी ठिकाणांवर अचूक हवाई प्रहार केले गेले. लक्ष्ये केवळ दहशतवादी तळांची असल्याने कारवाई मर्यादित पण परिणामकारक ठेवली गेली. |
| ८ मे २०२५ (पहाट) | पहाटे पाकिस्तानने प्रत्युत्तरादाखल उत्तर भारतातील अनेक लष्करी तळ, विमानतळ आणि शहरांना लक्ष्य करत ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ले केले. दिलासादायक बाब ही की भारतीय बहु-स्तरीय हवाई संरक्षण प्रणालीने हे सर्व हल्ले यशस्वीपणे निष्फळ ठरवले. Integrated Counter-UAS Grid आणि आकाशवेधी संरक्षणव्यवस्थेमुळे पाकचे ड्रोन व क्षेपणास्त्रे प्रत्येपणे मारण्यात आली. भारतीय हवाई हद्दीत कोणतीही हानी झाली नाही. |
| ८ मे २०२५ (सकाळ) | भारतीय सेनादलांनी सकाळी पुढील टप्प्यात पाकच्या हद्दीतल्या काही हवाई संरक्षण रडार यंत्रणांना लक्ष्य केले. विशेषत: लाहोरजवळील एक प्रमुख हवाई संरक्षण प्रणाली नष्ट करण्यात आली, जेणेकरून शत्रूच्या प्रतिहल्ल्यांची क्षमता खिळवता येईल. |
| ९ मे २०२५ | संघर्षाने आता अधिक उग्र रूप धारण केले. भारतीय वायुदलाने पाकिस्तानच्या नूर खान आणि रहिम यार खान एअरबेसवर अत्यंत अचूक हल्ले केले. “Loitering Munitions” अर्थात लक्ष्यावर मारा करणारे Kamikaze drones वापरून तेथील शस्त्रसाठे आणि रडार प्रणाली उद्ध्वस्त केल्या गेल्या. दुसरीकडे, पाकिस्ताननेही मोठ्या प्रमाणावर प्रत्युत्तर म्हणून ‘ऑपरेशन बुनीयान मरसूस’ (Operation Bunyan Marsoos) नावाने ड्रोन व क्षेपणास्त्रांचा मारा सुरू केला अशी माहिती आहे. भारतीय हवाई तळांना लक्ष्य करण्याचा हा प्रयत्न बहुस्तरीय हवाई बचावव्यवस्थेमुळे निष्फळ ठरला. |
| १० मे २०२५ | रात्री ९-१० मे दरम्यान पाकिस्तानने भारताच्या सीमेलगतच्या आणखी काही तळांना लक्ष्य करून हवाई हल्ले केले. मात्र भारतीय लष्कराच्या कंधेवर वाहून नेण्याजोग्या शोल्डर–फायर्ड अस्त्रांपासून ते लांब–पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्र प्रणालींपर्यंत सर्व स्तरांवरील हवाई संरक्षण व्यवस्थेने हे हल्ले उधळून लावले. सकाळपर्यंत परिस्थिती नियंत्रणात आली. दुपारी दोन्ही देशांनी युद्धविरामाची घोषणा केली. लष्करी व नागरिक लक्ष्यांचे नुकसान टाळण्याच्या भारताच्या प्रयत्नांना यश आले. सीमावर्ती भागात काही किरकोळ चकमकी सोडल्या तर संघर्ष थांबला. |
| १३ मे २०२५ | पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी पंजाबमधील आदमपूर हवाई तळाला भेट देऊन ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये सहभागी वीरांचे अभिनंदन केले. “हे ऑपरेशन म्हणजे भारताच्या दृष्टिकोनातील पारदर्शी बदलाचा पुरावा आहे“, असे मोदींनी जाहीर करून भारताने आता केवळ इशाऱ्यावर न थांबता थेट कारवाईचा नवा धडा सुरू केल्याचे सांगितले. पाकिस्तानी माध्यमांनी केलेल्या खोट्या दाव्यांचे खंडन करण्यासाठी या तळावर भारताची S-400 क्षेपणास्त्र प्रणाली अबाधित असल्याचे प्रदर्शित करण्यात आले (पाकने ती नष्ट केल्याचा पूर्वी दावा केला होता). |
| १४ मे २०२५ | भारत सरकारने अधिकृत निवेदनाद्वारे ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) च्या व्यापक यशावर प्रकाश टाकला. “ऑपरेशन सिंदूर ही केवळ टॅक्टिकल यशोगाथा नाही तर आपल्या संरक्षण स्वावलंबन धोरणांची चाचणी होती,” असे सांगत स्वदेशी तंत्रज्ञान आणि सार्वजनिक–खाजगी सहभागाने मिळवलेल्या विजयाचा गौरव करण्यात आला. केंद्राने हेही स्पष्ट केले की अत्याधुनिक शस्त्रास्त्रं स्वतः तयार करण्याच्या भारताच्या धोरणामुळेच शत्रूला धडा शक्य झाला. |
| १९ मे २०२५ | या यशाच्या पार्श्वभूमीवर भारतातील संरक्षण क्षेत्रातील शेअर बाजार निर्देशांकात २०% उसळी आली. विशेषत: स्वदेशी ड्रोननिर्माता कंपनी ideaForge चे शेअर्स ७ मे पासून दहा दिवसांत तब्बल ५६% ने वधारले. या आर्थिक घडामोडींनी Self-Reliant India Defence क्षेत्रातील वाढत्या विश्वासाला अधोरेखित केले. |
भारतीय हवाई दलाची आक्रमक शक्ती: ब्रह्मोस (BrahMos) चा अचूक वार
ऑपरेशन सिंदूरमध्ये भारतीय हवाई दलाने (Indian Air Force Operations) दीर्घ-पल्ल्याच्या अचूक हल्ल्यांसाठी नवीन तंत्रज्ञानावर भर दिला. विशेष म्हणजे, यामध्ये स्टॅंड–ऑफ शस्त्रे (Stand-off weapons) मोठ्या प्रमाणावर वापरण्यात आली – ज्यात लांब अंतरावरून लक्ष्यभेद करू शकणाऱ्या क्षेपणास्त्रांचा समावेश होता. ब्रह्मोस क्षेपणास्त्रांची तैनाती ही या हल्ल्यांची कळकळ होती. सुपरसॉनिक वेगाने जाणारे आणि कमी उंचीवरून प्रवास करणारे ब्रह्मोस (BrahMos) क्षेपणास्त्र भारताने बनवले (रशियाच्या सहकार्याने) असून, त्याने शत्रूच्या हद्दीतील लक्ष्यांवर अचूक वार केले. हवेतून प्रक्षेपित केलेल्या BrahMos क्षेपणास्त्रांनी आणि इतर मार्गदर्शित बॉम्बने (उदा. फ्रेंच-मूलच्या स्काल्प आणि इस्रायली स्पाइस किट्स) पाकमधील दहशतवादी तळ उध्वस्त केले. “Balakot Air Strike दरम्यान प्रथमच वायुशक्तीचा वापर झाला होता, परंतु ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये तर जमिनीवरून आणि आकाशातून मारा करणारी स्टॅंड-ऑफ शस्त्रास्त्रेच भारताचे प्रमुख हत्यार बनली”, असा संरक्षण तज्ञांनी उल्लेख केला. या मोहिमेत भारतीय हवाई दलाने एकाही लढाऊ विमानाचा धोका न पत्करता दूरवरून लक्ष्य उद्ध्वस्त केले आणि पूर्ण युद्धाला आमंत्रण न देता शत्रूला चकित केले.
भारतीय वायुदलाच्या या अचूक हल्ल्यांमुळे पाकिस्तानचे अनेक महत्त्वाचे तळ निष्प्रभ झाले. उदाहरणार्थ, नुर खान आणि रहिम यार खान या दूरवर्ती हवाई तळांवर Loitering drones मार्फत मारा करून तिथल्या शस्त्रसाठ्याचे नाश करण्यात आले. एवढेच नाही तर, भारतीय वायुसेनेने पाकिस्तानच्या चिनी बनावटीच्या हवाई संरक्षण प्रणालींना चकवा देत इलेक्ट्रॉनिक जॅमिंगद्वारे निष्क्रिय केले आणि केवळ २३ मिनिटांत आपल्या मोहिमेची उद्दिष्टे पूर्ण केली. हाय-स्पीड ब्रह्मोससारख्या क्षेपणास्त्रांसह या कारवाईने भारताच्या तंत्रज्ञानिक धाराचे प्रदर्शन घडवले. रणनीतीचे पालन करत भारताने “युद्ध न छेडता शत्रूला धडा शिकवण्याची” क्षमता सिद्ध केली. परिणामत: पाकिस्तानपुढे आता पूर्वीप्रमाणे अण्वस्त्र धमकीचा आधार उरला नाही, कारण नियंत्रित मर्यादेत राहूनही भारताने जबरदस्त प्रहार करू शकतो हे सिद्ध झाले.
अकाशतीर आणि बहुस्तरीय हवाई संरक्षणाची ढाल
अकाशतीर (Akashteer) – भारताची अभेद्य हवाई ढाल
पाकिस्तानने मोठ्या प्रमाणावर ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रे वापरत भारतीय भूमीला लक्ष्य करण्याचा प्रयत्न केला. मात्र भारताने या हल्ल्यांसाठी आधीपासूनच तयार ठेवलेली आपली हवाई संरक्षण यंत्रणा तात्काळ सक्रिय केली. या अभेद्य संरक्षणाची जबाबदारी होती आकाशतेज एअर डिफेन्स सिस्टिम (Akashteer Air Defence System) या संपूर्ण स्वदेशी प्रणालीकडे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या (AI) आधारे चालणाऱ्या या प्रणालीने भारताच्या लष्कर आणि हवाई दलाच्या विविध रडार आणि क्षेपणास्त्र यंत्रणा एका सूत्रात बांधल्या. परिणामी शत्रूची क्षेपणास्त्रे किंवा ड्रोन आकाशात दिसताच काही सेकंदांत नष्ट झाली.
लष्कराच्या अधिकृत निवेदनात सांगितले गेले की, आकाशतेज प्रणालीने १००% यश दाखवले, म्हणजेच एकही शत्रू ड्रोन त्याचे लक्ष्य गाठू शकला नाही. पाकिस्तानने तुर्की बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन, छोटे क्वाडकॉप्टर आणि विविध रॉकेट्सदेखील वापरले होते, मात्र भारतीय हद्दीत प्रवेश करताच ते नष्ट झाले. लष्कराच्या एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याने आकाशतेजला “भारताची अदृश्य ढाल“ अशी उपमा दिली आहे. विशेष म्हणजे, या प्रणालीने रात्रीच्या काळोखात कमी उंचीवरून वेगात येणारे छोटे ड्रोन सहज टिपले.
अकाशतीरची तांत्रिक वैशिष्ट्ये आणि कामगिरी
अकाशतीर प्रणाली पूर्णतः भारतीय बनावटीची असून, तिची निर्मिती bharat heavy electricals ltd (BHEL) तर्फे करण्यात आली आहे. या प्रणालीचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे सैन्य आणि हवाई दलाच्या सर्व प्रकारच्या दृश्य-अदृश्य सेंसर्सला जोडून रिअल-टाइम हवाई संरक्षणाचे चित्र तयार करणे. जमीन ते आकाश या सर्व पातळ्यांवरील माहिती एकाच स्क्रीनवर येत असल्याने निर्णय घेण्याची क्षमता वाढली आहे. या यंत्रणेने Counter-Unmanned Aerial Systems (C-UAS) या ड्रोनविरोधी प्रणालीला देखील मदत केली. यामुळे शत्रूचे ड्रोन येण्यापूर्वीच ओळखून त्यांना नष्ट केले गेले.
अकाशतीरच्या कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या जोरावर तात्काळ आणि अचूक प्रतिसाद मिळाला. त्यामुळे संरक्षण तज्ञांनी आकाशतेजला “युद्धनीतीत मोठा बदल करणारी प्रणाली” म्हटले आहे. इस्रायलच्या प्रसिद्ध आयरन डोम प्रणालीशी तुलना करताना एका तज्ञाने स्पष्ट केले की, “आयरन डोम फक्त मोठ्या क्षेपणास्त्रांना थांबवण्यात सक्षम आहे, पण आकाशतेजने ज्या प्रकारे सूक्ष्म आणि कमी उंचीवरचे ड्रोन नष्ट केले, ते अतुलनीय आहे.”आकाशतेजमुळे भारतीय हवाई संरक्षणात गतिमानता आणि वेग आला, ज्यामुळे पाकिस्तानच्या सर्व हल्ल्यांचे प्रयत्न निष्फळ ठरले.
आकाश मिसाईल प्रणाली (Akash Missile System) चे योगदान
हवाई संरक्षणात आकाश मिसाईल प्रणालीचाही मोठा सहभाग होता. आकाश (Akash Missile System) ही संपूर्ण भारतात विकसित केलेली लघु-दूरी क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे, जी २५ किलोमीटर अंतरापर्यंतची विमाने, ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रे सहज टिपू शकते. विशेष म्हणजे ही प्रणाली ९६ टक्के स्वदेशी असून, यात सुमारे २५० भारतीय उद्योगांनी योगदान दिले आहे. ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) दरम्यान आकाश मिसाईल प्रणालीने अनेक पाकिस्तानी क्षेपणास्त्रे आकाशातच टिपून नष्ट केली.
याशिवाय जुन्या पण विश्वासू पिचोरा (Pechora) आणि ओएसए-AK सारख्या मिसाईल यंत्रणा आणि जवळच्या अंतरासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तोफखान्यानेही (LLAD Guns) चांगली कामगिरी केली. या सर्वांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे भारतीय आकाश एक अभेद्य भिंतीसारखे सुरक्षित राहिले. या बहुस्तरीय कवचामुळे पाकिस्तानची शेकडो क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोन भारतीय हद्दीत पडून नष्ट झाले. यामुळे बाहेरून विकत घेतलेल्या पाकिस्तानच्या अत्याधुनिक शस्त्रांपेक्षा भारतीय स्वदेशी प्रणाली जास्त प्रभावी असल्याचे सिद्ध झाले.
D4 अँटी-ड्रोन प्रणाली (D4 Anti Drone System) ची कामगिरी
भारतीय संरक्षण व्यवस्थेमध्ये आणखी एक महत्वपूर्ण बदल घडवून आणणारी यंत्रणा म्हणजे D4 अँटी–ड्रोन प्रणाली. ही प्रणाली चार टप्प्यांवर काम करते- ड्रोन ओळखणे (Detect), त्यांना थांबवणे (Deter), निष्क्रिय करणे (Disable), आणि आवश्यक असल्यास नष्ट करणे (Destroy). Paras Defence & Space सारख्या भारतीय कंपन्यांनी विकसित केलेल्या या यंत्रणेने ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) दरम्यान मैदानावर उत्तम कामगिरी केली.
भारतीय लष्कराच्या प्रमुख तळांवर D4 सारख्या प्रणाली तैनात होत्या, ज्यांनी पाकिस्तानी ड्रोन येताच त्यांना जॅम करून थांबवले किंवा थेट लेझरद्वारे नष्ट केले. यामुळे पाकिस्तानच्या ड्रोन हल्ल्यांना सुरुवातीपासूनच धक्का बसला. (Bharat Electronics Limited) (BEL) आणि संरक्षण संशोधन आणि विकास संघटना (DRDO) यांनी संयुक्तपणे तयार केलेली IDDIS (Integrated Drone Detection and Interdiction System) प्रणालीदेखील ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये महत्त्वाची ठरली.
BEL ने अधिकृत निवेदनात म्हटले आहे की, “आकाशतेज आणि संबंधित इलेक्ट्रॉनिक युद्ध प्रणालींमुळे पाकिस्तानच्या ड्रोन हल्ल्यांना भारतीय सीमेत अक्षरशः नरक अनुभवावा लागला.” या प्रकारच्या यंत्रणांच्या विकासात भारताच्या Defence Public-Private Partnership धोरणाचा मोठा हातभार आहे, ज्यातून स्वदेशी तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन मिळत आहे.
या सर्व आधुनिक आणि स्वदेशी संरक्षण प्रणालींच्या समन्वयाने ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये पाकिस्तानच्या प्रत्युत्तराला प्रभावीपणे निष्क्रिय करण्यात यश मिळाले. भारतीय हवाई संरक्षणाची ही नवी ताकद आज केवळ देशातच नव्हे तर जगभरातही कौतुकाचा विषय ठरली आहे.
भूमीवरील तोफखाना: धनुष, ATAGS आणि मर्यादित युद्ध
भारतीय लष्करानेही या कारवाईदरम्यान आपले बळ दर्शवले. जरी Operation Sindoor चे मुख्य प्रयत्न हवाई हल्ल्यांद्वारे पार पाडले गेले, तरी भूमीवरील सैन्य दल सज्ज होते. नियंत्रणरेषेजवळ (Line of Control) आणि आंतरराष्ट्रीय सीमेवर भारतीय सैन्याने कडक नजरेने पाहणी ठेवली. स्वदेशी विकसित धनुष तोफ (Dhanush Artillery System) आणि नवीन पिढीची ATAGS होवित्झर तोफ आघाडीवर तैनात करण्यात आली. धनुषही १५५ मिमी कॅलिबरची, बोफोर्स तोफेवर आधारित स्वदेशी सुधारित तोफ आहे. तिच्या लंबक आणि दारूची क्षमता वृद्धिंगत करण्यात आल्याने ती ३८ किमी पेक्षा जास्त अंतरावरील लक्ष्य भेदू शकते. या तोफांनी नियंत्रणरेषेपलीकडील दहशतवादी लॉंच-पॅड्स वर मारा करण्याची पूर्ण तयारी ठेवली होती. दरम्यान, ATAGS (Advanced Towed Artillery Gun System) ही DRDO आणि खासगी उद्योगांनी (उदा. टाटा, भारत फोर्ज) मिळून विकसित केलेली १५५ मिमी/५२ कॅलिबरची अत्याधुनिक तोफ प्रणाली आहे. चाचणीदरम्यान ATAGS ने तब्बल ४८ किमी अंतरावरील लक्ष्य भेदण्याचा विक्रम केला आहे. ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये आवश्यकता पडल्यास या तोफांचा वापर करून “सर्जिकल स्ट्राईक”–शैलीत शत्रूच्या तळांवर प्रहार करण्याची रणनीती होती. लष्कराच्या तोफखान्याने प्रत्यक्ष गोलाबारूदाची भाषा वापरावी लागली नाही, कारण वायुदलाच्या हल्ल्यांनीच पुरेसे काम केले; पण या स्वदेशी तोफखान्याची तैनातीच भारतीय सेनेच्या तयारीची साक्ष होती. यामुळे पाकिस्तानला जमिनीवरील संघर्षाची संधीच मिळाली नाही. भारताने अगदी मर्यादित स्वरूपात कारवाई करून मोठा परिणाम साधला. गरज भासल्यास भारताकडे आधुनिक तोफखानाही आहे, हा धाकही या तैनातीने पाकिस्तानवर पडला.
भारताच्या नौदलानेदेखील पार्श्वभूमीवर आपली भूमिका निभावली. ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) च्या काळात भारतीय नौदलाची एक वाहक युद्धनौका गट (Carrier Battle Group) अरबी समुद्रात तैनात होती. INS विक्रमादित्य आणि त्यावरील MiG-29K लढाऊ विमानांनी किनाऱ्याजवळ सतत गस्त ठेवली. पाकिस्तानच्या कोणत्याही समुद्री मार्गे हल्ल्याचा प्रयास होऊ नये यासाठी भारतीय नौदलाने मजबूत संरक्षण कवच निर्माण केले होते. त्यामुळे पाकच्या पश्चिम किनाऱ्यावरची वायुसेनाही बंदिस्त झाली. जरी थेट नौदलाची शस्त्रे उघडी पडली नाहीत, तरी या सज्जतेने शत्रूला इशारा मिळाला की जमीन-आकाशाबरोबर समुद्रावरही भारताची पकड अभेद्य आहे.
संरक्षण उद्योगाचा सहभाग:
ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) च्या यशामागे सार्वजनिक आणि खासगी क्षेत्राच्या प्रभावी सहभागाचे उत्तम उदाहरण पाहायला मिळाले. भारतीय संरक्षण मंत्रालयाने गेल्या काही वर्षांत स्वदेशी उद्योगांना साथ देत अनेक शस्त्रप्रणाल्या विकसित केल्या आहेत. या मोहिमेदरम्यान तंत्रज्ञान विकसित करणाऱ्या खासगी कंपन्या आणि स्टार्टअप्सनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. केंद्र सरकारनेही स्पष्ट मान्य केले की “ही मोहीम म्हणजे भारताच्या संरक्षणात स्वावलंबनाच्या धोरणांचा विजय आहे… खासगी उद्योगांच्या नवप्रवर्तकतेचा, सार्वजनिक क्षेत्राच्या कार्यक्षमतेचा आणि लष्करी दृष्टिकोणाचा संगम झाल्यामुळेच भारत आपले नागरिक आणि भूभाग रक्षण करू शकला आणि एक उच्च-तंत्र सैन्यशक्ती म्हणून उदयास आला”
खाली काही प्रमुख भारतीय कंपन्यांच्या योगदानाचा संक्षिप्त आढावा:
| कंपनीचे नाव | ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मधील योगदान आणि भूमिका |
| Tata Advanced Systems | संरक्षण आणि सुरक्षाक्षेत्रातील टाटासमूहाची शाखा, जी अनेक वर्षांपासून भारतीय सैन्याची भागीदार आहे. याने लढाऊ विमानांचे अवयव, रडार प्रणाली, क्षेपणास्त्र संयंत्र इत्यादीची निर्मिती व समाकलन केले. ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) च्या तयारीत टाटा अॅडव्हान्स्ड सिस्टम्सने महत्त्वाचे उपकरणे व तंत्रज्ञान प्रदान केले, ज्यामुळे हल्ले आणि संरक्षण अधिक प्रभावी झाले. उदा., काही ड्रोन आणि Loitering drones च्या विकसित करण्यातही या कंपनीचा वाटा आहे. |
| Paras Defence & Space | मुंबईस्थित खासगी कंपनी जी संरक्षण आणि अवकाश क्षेत्रात Indigenously Designed, Developed and Manufactured (IDDM)क्षमता राखून आहे. पारस डिफेन्सने D4 अँटी–ड्रोन प्रणाली आणि elctro-optical उपकरणे पुरवून ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) मध्ये मदत केली. शत्रूच्या ड्रोनना ट्रॅक करणे, जॅम करणे आणि नष्ट करणे यासाठी लागणारे लेझर-आधारित व रेडिओ जॅमर उपाय या कंपनीने विकसित केले. या मोहिमेत पाकचे कामिकाझे ड्रोन निष्प्रभ करण्यात पारसच्या तंत्रज्ञानाचा वाटा राहिला. |
| ideaForge (आयडिया फोर्ज) | भारतातील आघाडीची ड्रोन-तंत्रज्ञान स्टार्टअप कंपनी, जी लष्कराला टोही (सर्वेईलन्स) ड्रोन पुरवते. ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) दरम्यान ideaForge चे स्विच UAV आणि इतर ड्रोन सीमारेषेवर टेहळणीकरिता वापरण्यात आले. रात्रीच्या अंधारात लक्ष्य शोधणे, हल्ल्यानंतरचे चित्रण मिळवणे आदींसाठी या स्वदेशी ड्रोननी मोठी भूमिका बजावली. बाजूने, या यशामुळे कंपनीच्या शेअरमध्येदेखील विक्रमी वाढ झाली – अवघ्या दहा दिवसांत ideaForge चे मूल्य ५६% ने वाढले, ज्यामुळे स्वदेशी संरक्षण स्टार्टअप्सवरील गुंतवणूकदारांचा विश्वास दिसून आला. |
| Bharat Electronics Ltd (BEL) | सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम पण आधुनिक तंत्रातील पुरस्कर्ता असलेली BEL ही ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) ची खऱ्या अर्थाने हीरो आहे. आकाशतेज प्रणाली ही BEL ने DRDO सोबत विकसित केली आणि युद्धभूमीवर प्रथमच वापरली. याशिवाय BEL ने विकसित केलेल्या IDDIS ड्रोन–विरोधी यंत्रणेने पाकिस्तानचे असंख्य ड्रोन आणि क्षेपणास्त्रे भारतीय हद्द ओलांडण्यापूर्वीच नष्ट केली. BEL ने स्वतःच्या X हँडलवर सांगितले की “आमची अंतर्गत विकसित हवाई संरक्षण प्रणाली आकाशतेजने युद्धभूमीवर अपेक्षेपेक्षा उत्तम कामगिरी करून दाखवली”. या मिशनच्या यशस्वी प्रदर्शनानंतर भारताने BEL सोबत पुढील अशा प्रणालींसाठी मोठी करारंही केली आहेत. |
(सूचना: वरील तक्त्यात उल्लेखलेल्या व्यतिरिक्तही Tonbo Imaging, Alpha Design, NewSpace Research, Sagar Defence, Big Bang Boom इत्यादी असंख्य नवउद्यम कंपन्या आज भारताच्या संरक्षण तंत्रज्ञान क्रांतीचा हिस्सा आहेत. Defence Public-Private Partnership च्या माध्यमातून या सर्व घटकांनी मिळून भारताला भविष्याच्या युद्धासाठी सुसज्ज केले आहे.)
बदलती युद्धनीती: ऑपरेशन सिंदूरचे परिणाम आणि महत्त्व
ऑपरेशन सिंदूरच्या अभूतपूर्व यशाने भारताच्या संरक्षणनीतीत एक नवा टप्पा गाठल्याचे दिसले. हे केवळ काही दहशतवादी तळ नष्ट करण्यापुरते मर्यादित राहिले नाही; तर दक्षिण आशियातील प्रतिरोधक संतुलन भारताच्या बाजूने कलले आहे. पाकिस्तानने अण्वस्त्र ढाल लपवत दहशतवादाला पाठिंबा देण्याची जी धोरण वर्षानुवर्षे अवलंबली होती, ती आता तोकडी पडल्याचे स्पष्ट झाले. भारताने “न भूतो न भविष्यति” अशा पद्धतीने मर्यादित युद्धकौशल्य दाखवून दिले – म्हणजे पूर्ण युद्ध छेडत नाही पण प्रत्येक हल्ल्याला अधिक प्रखर प्रत्युत्तर देण्याची तयारी दाखवतो. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी १३ मे रोजी ऑपरेशन सिंदूर (Operation Sindoor) बाबत बोलताना याला भारताच्या दहशतवादविरोधी धोरणातील “पर्यायंत्र बदलाव” (परॅडाइम शिफ्ट) म्हटले. हा बदल म्हणजे पूर्वी जसे मोठ्या हल्ल्यानंतरही मर्यादित कार्यवाही करून थांबायचे, त्याऐवजी आता थेट आणि बहुआयामी कारवाई करून शत्रूला थांबवायचे अशी भूमिका भारताने स्विकारली आहे.
या मोहिमेने जगाला भारताच्या क्षमतांचे नवे रूप दाखवले. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताच्या या संयमित पण कठोर प्रत्युत्तराची दखल घेतली गेली. अनेक देशांनी भारताने दहशतवादाविरुद्ध घेतलेल्या कठोर पावलांचे समर्थन केले, तर कोणीही उघड विरोध केला नाही – कारण भारताने लक्ष केंद्रित करून केवळ दहशतवादाविरुद्ध कारवाई केली होती. पाकिस्तानला देखील आपले झालेल्या नुकसानी लपवता आले नाही; उलट त्यांच्या लष्कराने दुर्दैवाने काही विमान गमावल्याचे आणि तळांवर हानी झाल्याचे मान्य केले. चार दिवसांतील या संघर्षानंतर तातडीने युद्धविराम घडवून आणण्यात आल्यानंतर भारताने आंतरराष्ट्रीय समुदायासमोरही जबाबदार राष्ट्र म्हणून आपली प्रतिमा राखली.
