सध्या जगभरात हवामान बदलाचे तीव्र परिणाम जाणवत आहेत आणि महाराष्ट्रात अतिवृष्टीचा तडाखा (Extreme Rains Maharashtra) त्याचं जिवंत उदाहरण आहे. Extreme Rains Maharashtra च्या या घटनांनी संपूर्ण राज्यात हाहाकार माजवला आहे. अवघ्या काही आठवड्यांत ढगफुटी सदृश मुसळधार पावसाने नद्यांना पुराने वेढले आणि शहरे, गावे पाण्याखाली गेली. यंदाच्या या अत्यल्प कालावधीत झालेल्या विक्रमी पावसामागे हवामान बदलाची स्पष्ट छाप पाहायला मिळते आहे. वाढत्या तापमानामुळे वातावरणात अधिक बाष्प साठते आणि त्याचा परिणाम म्हणून एकाच वेळी प्रचंड पर्जन्यमान कोसळतं. त्यामुळेच महाराष्ट्रातील हवामान बदलाचा परिणाम (Climate change impact in Maharashtra) म्हणून पावसाचा असा अतिरेक अनुभवायला मिळाला. राज्यात आलेल्या या अतिवृष्टीच्या संकटाला सामोरे जाताना प्रशासनाची मोठी परीक्षा पाहिली गेली. एकूणच पाहता, Extreme Rains Maharashtra या नैसर्गिक संकटाने राज्याला जबर धक्का दिला आहे.
IMDच्या प्राथमिक अहवालानुसार (Maharashtra monsoon 2025 report), या वर्षी मान्सूनच्या कालावधीत महाराष्ट्राने पावसाचा सावध परंतु विस्कळीत असा अनुभव घेतला. जून ते सप्टेंबर या चार महिन्यांत राज्यात एकूण ९९६.७ मिमी पाऊस पडला, जो दीर्घकालीन सरासरीच्या सुमारे १०३.६% इतका आहे. विशेषतः सप्टेंबर महिन्यात पावसाने कहर केला. या Extreme Rains Maharashtra घटनेमुळे पिकांचे प्रचंड नुकसान झाले आहे. सुमारे ६० लाख हेक्टरपेक्षा अधिक क्षेत्रावरील पिके पाण्यात बुडाली. परिणामी राज्यात पूरस्थिती निर्माण झाली असून महाराष्ट्रातील पूरस्थिती (Flood situation in Maharashtra) हाताळताना प्रशासन हतबल झाले. सततच्या पावसामुळे जलनिकासीची व्यवस्था अपुरी पडली, आणि महाराष्ट्रात 2025 मधील प्रचंड पावसाची नोंद (Maharashtra heavy rainfall 2025) हे एक गंभीर संकट बनले. या पार्श्वभूमीवर सरकार पुढील काळात कोणती पावले उचलणार, हा प्रश्न सर्वसामान्यांना सतावतो आहे.
सप्टेंबरमध्ये विक्रमी पाऊस: आकडे आणि प्रभाव
महाराष्ट्रासाठी २०२५ चा सप्टेंबर महिना विक्राळ पावसाचा ठरला. अवघ्या काही दिवसांत मुसळधार पावसाने नवीन विक्रम प्रस्थापित केले. खालील तक्त्यात गेल्या काही वर्षांतील सप्टेंबरमधील विक्रमी पावसाची तुलना दर्शवली आहे:
| वर्ष | सप्टेंबरमध्ये पाऊस सरासरीपेक्षा किती? | जिल्हे जिथे पाऊस > २००% |
| २००५ | +१००% पेक्षा अधिक (दुपटीहून अधिक) | ५ जिल्हे |
| २०१९ | +१००% पेक्षा अधिक (दुपटीहून अधिक) | ६ जिल्हे |
| २०२१ | +१००% पेक्षा अधिक (दुपटीहून अधिक) | १३ जिल्हे |
| २०२५ | +१००% पेक्षा अधिक (दुपटीहून अधिक) | १३ जिल्हे |
सूचना: वरील टक्के वाढ ही त्या वर्षीच्या सप्टेंबर पावसाची दीर्घकालीन सरासरीशी तुलना आहे. २०२५ मध्ये जिल्ह्यांवर झालेला अतिवृष्टीचा प्रभाव (Districts affected by heavy rain in Maharashtra 2025) राज्यभर पसरला, जवळपास अर्ध्या महाराष्ट्राला या महापुराचा तडाखा बसला.
मराठवाडा–विदर्भात सप्टेंबरच्या पावसाने माजवला हाहाकार
यंदा सप्टेंबरच्या तिसऱ्या आठवड्यात सर्वाधिक पाऊस पडला. उदाहरणार्थ, २२–२३ सप्टेंबरला मराठवाड्यात धाराशिव जिल्ह्यात अवघ्या २४ तासांत १२२.५ मिमी पाऊस झाला आणि बीड जिल्ह्यात ११३.७ मिमी पाऊस नोंदला गेला. दोन दिवसांच्या या मुसळधार पावसाने मराठवाड्यात अचानक पुरस्थिती निर्माण झाली (मराठवाडा पुर 2025 (Marathwada floods 2025)). अनेक लहान-मोठ्या नदी-नाल्यांना महापुर आला. उदाहरणार्थ, सोलापूर जिल्ह्यात सीना नदीला पूर आला आणि आसपासची गावे जलमय झाली (Solapur river flood news). बीड आणि धाराशिवसारख्या जिल्ह्यांमध्ये धरणांचा विसर्ग झाल्याने संपूर्ण गाव पाण्याखाली गेले.
बीड आणि धाराशिव पाऊस नुकसान अहवाल (Beed and Dharashiv rain damage report) अनुसार शेकडो घरे, रस्ते आणि पूल यांचे नुकसान झाले. राज्यात आठवडाभरात सुमारे ८ जणांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला आणि १० हून अधिक जखमी झाले. विदर्भातही हीच परिस्थिती होती. अतिवृष्टीने विदर्भातील अनेक जिल्ह्यांत पिके उध्वस्त झाली आणि ग्रामीण भाग जलमय झाला (विदर्भातील अतिवृष्टी 2025 (Vidarbha heavy rains 2025)). नाशिक विभागातसुद्धा काही ठिकाणी पूरसदृश दशा पाहायला मिळाली. नाशिक पूर बातमी 2025 (Nashik flood news 2025) अनुसार गोदावरी नदीला पुराने धोक्याची पातळी ओलांडली होती. या सततच्या पावसामुळे प्रमुख धरणे १००% भरली आणि पाणी सोडावे लागले. त्यामुळे सर्वत्र पूरस्थिती आणि गोंधळ उडाला.
हवामान प्रणाली आणि कारणे: बंगालच्या उपसागरातील प्रभाव
यंदाच्या Extreme Rains Maharashtra मागे हवामानातील काही नैसर्गिक घटक निर्णायक ठरले. सप्टेंबर महिन्यात सलग एकामागून एक बंगालच्या उपसागरातील कमी दाबाचे पट्टे (Bay of Bengal low pressure system) तयार झाले. या प्रणालींनी ओलावा वाहून आणून मराठवाडा आणि विदर्भात अतिवृष्टी केली. त्याच काळात अरबी समुद्रात चक्राकार वारे तयार झाले आणि नैऋत्य मान्सूनचा द्रोणीय पट्टा (monsoon trough) महाराष्ट्राच्या दिशेने सक्रिय राहिला. या सर्व प्रणालींच्या संगमामुळे राज्यात पावसाचा प्रचंड मारा झाला. सप्टेंबरच्या मध्यावर पश्चिमेकडून वाहणाऱ्या जोरदार वाऱ्यांनीही या परिस्थितीला अधिक तीव्र केले. मराठवाड्यात सरासरीपेक्षा तीनपट पाऊस पडला; तर मध्य महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांमध्ये ‘large excess’ पावसाची नोंद झाली.
| विभाग | सरासरी पावसाच्या तुलनेत वाढ (%) | पावसाची श्रेणी |
| छत्रपती संभाजीनगर (Chhatrapati Sambhajinagar rainfall 2025) | 219% | अतिवृष्टी |
| अमरावती (Amravati rainfall alert) | 200% | मोठी तूट भरून निघालेली |
| नाशिक | 180% | खूप जास्त |
| नागपूर | 175% | जास्त |
| पुणे व कोकण (Pune rainfall record 2025) | 100% | सामान्य |
IMDच्या (IMD Maharashtra rainfall data) अहवालानुसार सप्टेंबरअखेर राज्यातील बहुतांश जिल्ह्यांत पावसाने दीर्घकालीन सरासरी ओलांडली. मराठवाड्यात १२६% पेक्षा अधिक पाऊस नोंदला गेला. हा पावसाचा प्रकार मागील ३० वर्षांतील सर्वाधिक होता. १९९३-९४ नंतर प्रथमच इतका पाऊस पडला. तज्ज्ञांच्या मते, महाराष्ट्रात यंदा इतका पाऊस का पडला? (Why Maharashtra is facing extreme rainfall this year) याचे उत्तर हवामान बदल आणि समुद्र तापमानातील चढउतार यांत दडलेले आहे. समुद्राच्या वाढत्या तापमानामुळे हवेत अधिक बाष्प साठते आणि त्या परिणामी कमी वेळेत प्रचंड पर्जन्यमान कोसळते. त्यामुळे महाराष्ट्राला या वर्षी हवामान बदलाचा थेट फटका बसल्याचे स्पष्टपणे दिसते.
हवामानबदल आणि मान्सून: वैज्ञानिक विश्लेषण
जागतिक तापमानवाढ आणि मानवनिर्मित हवामानबदल यांनी पावसाच्या नमुन्यांमध्ये मोठा बदल घडवला आहे. उष्ण समुद्र-पृष्ठभागामुळे वातावरणात अधिक बाष्प साठते, आणि त्यामुळे ढगांमध्ये पाण्याचं प्रमाण वाढून अल्प वेळात प्रचंड पाऊस कोसळतो. तज्ज्ञांच्या मते, यंदाच्या Extreme Rains Maharashtra चे मूळ कारण हवामान बदलातच दडलेले आहे. हवामान बदलामुळे महाराष्ट्राच्या मान्सूनवर परिणाम (How climate change affects Maharashtra monsoon) स्पष्ट दिसतो आहे. अल-नीनो आणि भारतीय महासागर द्विध्रुव (Indian Ocean Dipole) यांसारख्या नैसर्गिक चक्रांमुळे पावसाचे प्रमाण बदलते, पण आता मानवी क्रियांमुळे ही चक्रंही असंतुलित झाली आहेत. जगभरात उष्णतेच्या लाटा आणि पावसाचा लहरीपणा वाढल्याचं दिसतं, आणि महाराष्ट्रातील हवामान बदलाचा प्रभाव (Climate change impact in Maharashtra) त्याचाच भाग आहे.
पूर्वी मान्सूनचे आगमन-माघार ठराविक कालावधीत होत असे; पण आता काही वर्षे अतिवृष्टी तर काही वर्षे दुष्काळ – अशी दोन्ही टोकांची परिस्थिती तयार होते. यंदाही काही भाग कोरडे राहिले, तर काहींना पुराने वेढले. जागतिक तापमान १.१–१.२℃ ने वाढल्याने ढगफुटीसारख्या घटना वाढल्या आहेत. मराठवाड्यासारख्या कोरड्या भागात आता पुराची स्थिती दिसते. महाराष्ट्रात एवढा पाऊस का? (Why Maharashtra is facing extreme rainfall this year) यावर तज्ज्ञ सांगतात की हवामान बदलाने अल-नीनोचा नकारात्मक परिणाम कमी केला, त्यामुळे पावसाचं प्रमाण अधिक राहिलं. याच कारणामुळे पुढेही महाराष्ट्रात Extreme Rains Maharashtra सारख्या घटना वारंवार घडू शकतात.
पुढील काळाचा अंदाज: पूर आणि दुष्काळ दोन्हीची शक्यता
भविष्यात महाराष्ट्रासाठी हवामानाचे दोन्ही टोकाचे प्रसंग – अतिवृष्टी आणि दुष्काळ – अधिक वाढतील, असा इशारा शास्त्रज्ञ देत आहेत. अंदाजानुसार वार्षिक एकूण पाऊस काहीसा वाढेल, पण त्याचे वितरण अत्यंत असमान असेल. म्हणजे कमी कालावधीत अतिवृष्टी आणि त्यानंतर दीर्घ कोरडा काळ. महाराष्ट्रातील पावसाच्या नमुन्यांचे भविष्य (Future of rainfall patterns in Maharashtra) पाहता, सप्टेंबर–ऑक्टोबरमध्ये पावसाची तीव्रता वाढण्याची प्रवृत्ती दिसते आहे.
· IMDचा ऑक्टोबर–डिसेंबर अंदाज
भारतीय हवामान विभागाच्या (IMD) ताज्या अहवालानुसार ऑक्टोबर ते डिसेंबर २०२५ दरम्यान महाराष्ट्रात सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस पडण्याची शक्यता आहे (Bay of Bengal low pressure system सक्रिय राहणार). मान्सूननंतरचे महाराष्ट्र हवामान भाकीत (Maharashtra post-monsoon weather forecast) सूचित करते की दक्षिण भारतासह महाराष्ट्रातही हिवाळ्यापूर्वी पावसाची शक्यता कायम राहील. ऑक्टोबरमध्ये एक-दोन शक्तिशाली प्रणाली तयार झाल्या, तरी त्या सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस देऊ शकतात.
| कालावधी | अपेक्षित पर्जन्यमान | पावसाची श्रेणी |
| ऑक्टोबर २०२५ | सरासरीच्या 115% | जास्त |
| नोव्हेंबर २०२५ | सरासरीच्या 108% | सामान्यपेक्षा जास्त |
| डिसेंबर २०२५ | सरासरीच्या 102% | सामान्य |
| एकूण (Oct–Dec) | सरासरीच्या 110–115% | वरील सरासरी |
· तापमानातील बदल आणि परिणाम
सततच्या पावसामुळे दिवसाचे कमाल तापमान कमी राहील, त्यामुळे ऑक्टोबरचा उकाडा जाणवणार नाही. उदाहरणार्थ, नागपूर हवामान अपडेट ऑक्टोबर 2025 (Nagpur weather update October 2025) अनुसार तापमान सामान्यपेक्षा खाली राहण्याची शक्यता आहे, तर किमान तापमान किंचित वाढू शकते. जर ला–नीना परिस्थिती डिसेंबरनंतर तयार झाली, तर हिवाळा थोडा अधिक गारठलेला असेल.
· पुढील दिशा
हवामान बदलाच्या या पर्वात महाराष्ट्राला एकाच वर्षात पूर आणि दुष्काळ दोन्ही अनुभवावे लागतील. २०२५ मधील Extreme Rains Maharashtra ही त्याची सुरुवातच मानावी लागेल. पुढील दशकात हवामानातील अनिश्चितता वाढणार असून राज्याने पूरनियंत्रण, जलसंधारण आणि कृषी नियोजनासाठी दीर्घकालीन आराखडा तयार करणे अत्यावश्यक ठरणार आहे.
शेतीवरील परिणाम आणि शेतकऱ्यांसाठी उपाय
Extreme Rains Maharashtra ने राज्याच्या शेतीला मोठा फटका दिला. सोयाबीन, कापूस, तूर, मका या पिकांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले. महाराष्ट्रातील शेतीवर पावसाचा परिणाम (Rainfall impact on agriculture in Maharashtra) पाहता किमान ३०% खरिप उत्पादन घटण्याची शक्यता आहे. सरकारी आकडेवारीनुसार जुलै–ऑगस्ट २०२५ मध्ये १५.४५ लाख हेक्टरवरील पिके बाधित झाली, तर सप्टेंबरअखेर एकूण नुकसानक्षेत्र ६० लाख हेक्टरवर पोहोचले. यामध्ये मराठवाडा पुर 2025 (Marathwada floods 2025) आणि महाराष्ट्र पूर नुकसान अहवाल (Maharashtra flood damage report) नुसार मराठवाडा, विदर्भ, बीड आणि धाराशिव जिल्ह्यांतील नुकसान सर्वाधिक होते. अवकाळी पावसामुळे रब्बी हंगामही धोक्यात येण्याची शक्यता आहे.
शेतकऱ्यांसाठी या हवामान अनिश्चिततेचा सामना करणे आव्हानात्मक ठरत आहे. मात्र काही उपायांनी जोखीम कमी करता येईल. पिकांचे विविधीकरण, जलसंधारण, आणि मायक्रो-सिंचन ही प्राथमिक पावले ठरू शकतात. पाण्याचा निचरा सुधारण्यासाठी शेततळी, नाले आणि ओढ्यांची सफाई आवश्यक आहे. महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांची हवामान तयारी (Climate preparedness for Maharashtra farmers) वाढवण्यासाठी शेतकऱ्यांनी विमा संरक्षण वाढवावे. तसेच आंतरपीक पद्धती, मल्चिंगसारख्या तंत्रांनी मातीतील ओलावा टिकवून ठेवता येतो. हवामान-अनुकूल शेती पद्धतींचा अवलंब हा दीर्घकालीन उपाय ठरू शकतो. या सर्व उपायांनंतरही Extreme Rains Maharashtra ने राज्यातील शेती आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला मोठा धक्का दिला आहे.
अन्नसुरक्षा आणि ग्राहकांवरील परिणाम
पावसाच्या या लहरीपणाचा फटका शेतकऱ्यांसोबतच सर्वसामान्य ग्राहकांनाही बसू शकतो. शेतमालाचे उत्पादन घटल्यास त्याचे दर वाढण्याची शक्यता असते. विशेषतः डाळी आणि तेलबिया पिके मराठवाडा-विदर्भात मोठ्या प्रमाणात घेतली जातात. या भागांतील उत्पन्न घटल्यास बाजारात डाळींच्या किमती भडकू शकतात, ज्याचा थेट परिणाम सर्वसामान्यांच्या स्वयंपाकघरावर होतो. पावसामुळे शेतीचे नुकसान आणि अन्नसुरक्षा याचा अभ्यासल्यावर तज्ज्ञ सुचवतात की सरकारने खाद्यसुरक्षेसाठी आणीबाणीचा धान्यसाठा तयार ठेवावा. पुढील काही महिन्यांत पावसामुळे कापूस, सोयाबीन यांचे उत्पादन खालावल्यास कपाशीच्या किंमती वाढू शकतात आणि खाद्यतेलाच्या आयातीचा भार वाढू शकतो. अशा परिस्थितीत सरकारने पुढे येऊन बाजारात हस्तक्षेप करण्याची तयारी ठेवली पाहिजे.
पावसाचा एक सकारात्मक परिणाम असा की धरण-तलाव पूर्ण क्षमतेने भरले आहेत. त्यामुळे पाणीटंचाईची शक्यता कमी आहे. पण अति पाण्यामुळे साथीचे रोग पसरणे, पाणीप्रदूषण अशी धोकेही उभे राहू शकतात. त्याचा थेट परिणाम लोकांच्या आरोग्यावर आणि अर्थव्यवस्थेवर होऊ शकतो. म्हणजेच Extreme Rains Maharashtra सारख्या आपत्ती अन्नसुरक्षेलाही धोका निर्माण करू शकतात. आगामी काळात अशा घटनांच्या पार्श्वभूमीवर आरोग्य आणि अन्न पुरवठा साखळी दोन्ही सुदृढ कराव्या लागतील.
सरकारची पावले: तत्काळ मदत आणि दीर्घकालीन उपाय
Extreme Rains Maharashtra नंतर राज्य आणि केंद्र सरकार दोन्ही स्तरांवर तातडीने कारवाई झाली. पूरस्थिती (Flood situation in Maharashtra) लक्षात घेऊन राज्य मंत्रिमंडळाने ₹२,२१५ कोटींचं मदत पॅकेज जाहीर केलं. प्रत्येक बाधित शेतकऱ्याला ₹१०,००० रोख आणि २५ किलो धान्य देण्याचं आश्वासन देण्यात आलं. महाराष्ट्र सरकार पुर मदत पॅकेज (Maharashtra government flood relief package) अंतर्गत कर्जवसुलीला स्थगिती देण्यात आली, तर NDRF आणि SDRF च्या १७ हून अधिक पथकांनी हजारो नागरिकांना सुरक्षित ठिकाणी हलवलं. जिल्हाधिकाऱ्यांना स्थानिक पातळीवर निधी वितरणाचं स्वातंत्र्य देण्यात आलं.
· केंद्र सरकारची भूमिका
केंद्रीय गृह मंत्री अमित शहा यांनी सांगितलं की, महाराष्ट्रातील पूर कृती आराखडा (Government action plan for floods in Maharashtra) तयार होताच केंद्राकडून मोठी आर्थिक मदत मिळेल. उपमुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस आणि पंतप्रधान मोदींची बैठक (Devendra Fadnavis meeting with PM Modi) झाल्यानंतर २०२५–२६ साठी ₹३,१३२ कोटींचा निधी आधीच मंजूर करण्यात आला. केंद्र सरकारने राज्याच्या पूर नुकसान अहवालावर (Maharashtra flood damage report) आधारित अतिरिक्त मदतीचं आश्वासन दिलं आहे.
| प्रकार | मदतीचा तपशील | रक्कम / उपाय |
| राज्य पॅकेज | पुरग्रस्तांसाठी आर्थिक मदत | ₹२,२१५ कोटी |
| शेतकरी मदत | थेट रोख रक्कम व धान्य | ₹१०,००० + २५ किलो |
| केंद्र निधी | २०२५–२६ साठी आधीच मंजूर | ₹३,१३२ कोटी |
| बचाव कारवाई | NDRF/SDRF पथके तैनात | १७+ पथके |
· दीर्घकालीन उपायांची गरज
तातडीच्या मदतीपलीकडे आता सरकारने हवामान बदल लक्षात घेऊन दीर्घकालीन योजना आखायला हवी. पूरप्रवण भागांचा नकाशा (Flood-prone areas in Maharashtra map) तयार करून नदी-तटबंदी, शहरी ड्रेनेज व्यवस्था आणि धरण धोरण सुधारावं लागेल. IMDचा मुसळधार पावसाचा इशारा (IMD warning on heavy rainfall Maharashtra) अधिक प्रभावी बनवून जिल्हास्तरीय आपत्ती प्रतिसाद यंत्रणा मजबूत करणे अत्यावश्यक आहे. शेतकऱ्यांसाठी हवामान-आधारित सल्ला, सुधारित बियाणे, आणि हवामान-अनुकूल शेती योजना राबवणं गरजेचं आहे.
अखेरीस, Extreme Rains Maharashtra ने सरकारसमोर स्पष्ट संदेश ठेवला आहे — आपत्ती व्यवस्थापन केवळ तात्पुरते न राहता, दीर्घकालीन टिकाऊ धोरणांमध्ये रूपांतरित व्हायला हवे.
हवामान बदलाच्या धक्क्यानंतरचा धडा: दीर्घकालीन तयारीची गरज
Extreme Rains Maharashtra घटनेने राज्याच्या पर्यावरणीय आणि आर्थिक आरोग्याला तीव्र झटका दिला आहे. हवामान बदलाचे परिणाम (Climate change impact in Maharashtra) आता पुस्तकातल्याच नव्हे तर प्रत्यक्ष जीवनात अनुभवास येत आहेत. महाराष्ट्राने यापुढे अशा घटनांना तोंड देण्यासाठी सज्ज राहणे अत्यावश्यक आहे. आताच्या पुरात जिथे रस्ते तुटले, पूल वाहून गेले – त्यांची डागडुजी होऊ शकते; पण भविष्यात असे नुकसान टाळण्यासाठी आपण दूरदृष्टीने पावले उचलली पाहिजेत. शासनाने तातडीची मदत पुरवून सुरुवात केली असली तरी दीर्घकालीन उपाययोजनांवर भर द्यावा लागेल. हवामान अनुकूलन ही आता सुटसुटीत पर्याय नसून अपरिहार्यता बनली आहे.
शेतकरी, शास्त्रज्ञ, प्रशासक आणि नागरिक यांनी मिळून एक हवामान-प्रतिरोधक महाराष्ट्र घडवावा लागेल. कारण पावसाच्या संकटावर मात करण्यासाठी केवळ आजचेच नव्हे तर उद्याचेही नियोजन महत्त्वाचे आहे. 2025 मधील या महाराष्ट्रातील विक्रमी अतिवृष्टीने (Maharashtra heavy rainfall 2025) मिळालेला धडा भविष्यात उपयोगी पडेल. येत्या काळात हवामान बदलाचे आव्हान अधिक गडद होण्याची शक्यता आहे, म्हणजेच पावसाच्या नमुन्यांचे भविष्य (Future of rainfall patterns in Maharashtra) अजूनही अनिश्चित आहे; परंतु योग्य धोरणे आणि सामूहिक प्रयत्नांनी महाराष्ट्र नक्कीच Extreme Rains Maharashtra सारख्या संकटांवर मात करू शकेल.
