Winter air pollution in India: हिवाळ्यात भारताची हवा सर्वाधिक ‘धोकादायक’ कशी बनते, दरवर्षी प्रदूषण-धुराचे संकट का वाढत आहे? जाणून घ्या प्रदूषणाची खरी कारणे

प्रत्येक हिवाळ्यात भारतातील हवेची गुणवत्ता गंभीरपणे खालावते. दिवाळीपासून सुरू होऊन नोव्हेंबर-फेब्रुवारीदरम्यान देशातील अनेक शहरांवर धुक्यासारखा धूरकुंहर पसरतो. Winter air pollution in India म्हणजेच हिवाळ्यातील वायू प्रदूषणाचे संकट दरवर्षी उग्र रूप धारण करत आहे. राजधानी दिल्लीसह उत्तर भारतातील परिसरात हवेची गुणवत्ता निर्देशांक (AQI) वारंवार “खूप खराब” किंवा “अत्यंत खराब” श्रेणी गाठते. परिणामी शाळा बंद कराव्या लागणे, लोकांना मास्क घालणे किंवा घरातून काम करण्याच्या सूचना अशी आपत्कालीन पावलं उचलावी लागतात. Winter air pollution in India हा आता हंगामी नाही तर वार्षिक संकट बनले असून देशातील आरोग्य व जनजीवनासाठी हिवाळा सर्वाधिक धोकादायक काळ ठरत आहे.

हिवाळ्यात भारताची हवा इतकी प्रदूषित का होते?

थंडीच्या द‍िवसांमध्ये हवामानातील काही विशेष नमुने आणि मानवसृजन स्रोत मिळून धोकादायक धूरची (smog) निर्मिती करतात. या लेखात आपण Winter air pollution in India इतका तीव्र का बनतो, प्रदूषण-धुराचे संकट दरवर्षी का वाढत चाललंय, यामागचे खरे कारण आणि संभाव्य उपाय यांचे विश्लेषण करणार आहोत. थंड, स्थिर वातावरणात प्रदूषक कण साठून राहतात, तर बदलत्या हवामानाचे ट्रेण्ड काही प्रमाणात या समस्येला अधिक चिघळवत आहेत. स्थानिक आणि प्रादेशिक पातळीवरील स्रोत – शेतात जाळले जाणारे अवशेष, वाहनांचा धूर, कारखान्यांच्या उत्सर्जना, उघडी जमीन व बांधकामांची धूळ – हिवाळ्यात एकत्र येऊन प्रदूषणाचे ढग तयार करतात. चला तर मग, हिवाळ्यात भारताची हवा प्रत्येक वर्षी सर्वाधिक प्रदूषित का होते ते कारणांसहित पाहूया. Winter air pollution in India ची स्थिती सुधारण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना केल्या जात आहेत आणि अजून काय करणे आवश्यक आहे हेही जाणून घेऊया.

हिवाळ्यात हवा इतकी धूरकट का होते? – हवामानाची भूमिका

हिवाळ्यात भारतातील हवामानाची एक ठरावीक ठेवण प्रदूषण वाढवण्यास जबाबदार ठरते. थंड हवामानात रात्रीचे तापमान झपाट्याने घटते, तर वरच्या वातावरणात तुलनेने गरम हवेचा थर तयार होतो. या तापमानाच्या उलट्या थरामुळे (temperature inversion) खालची थंड हवा जमिनीलगत अडकून पडते. परिणामी स्थिर व थंड वारा खालीच राहतो आणि प्रदूषक कण हवेत वर जाऊ शकत नाहीत. अशा परिस्थितीला हवामानातील स्थैर्य (atmospheric stability) म्हणतात – यामुळे हवा ढवळून न निघता एका ठिकाणी स्तब्ध राहते. हिवाळ्यात विशेषतः पहाटे व संध्याकाळी वारे खूपच मंद होतात. या कमी वारा वेगाच्या परिणामामुळे (low wind speed impact) प्रदूषण पसरून विरळ न होता त्याच भागात गोळा होते. उदाहरणार्थ, दिल्लीसारख्या मैदानी प्रदेशात हिवाळ्यात वारे सुस्तावल्याने आणि थंडगार धुकीचे आवरण पसरल्याने धूरकण जमिनीलगतच साचतात.

हिवाळ्यातल्या या थंड स्थिर वातावरणाचा परिणाम म्हणजे धूर व धुक्याचे चिपळ्यांसारखे मिश्रण – धुकं आणि धूरकणांच्या आवरणाचे प्रसंग (fog and haze episodes) अचानक वाढतात. हवेतील आर्द्रतेमुळे धुक्याचे थर बनतात आणि त्यात मिश्रित प्रदूषकांच्या कणांनी हिवाळ्यात धूर-स्मॉगची निर्मिती (winter smog formation) होते. या काळात दृश्यमानतेत मोठी घट होते, सूर्यप्रकाश धुरकट पडद्यामागे लपून जातो. दिवसा ऊन कमी पोहोचल्याने तापमान अधिक घसरते आणि रात्री पुन्हा तापमानाचे उलटसुलट थर बनण्याचे चक्र सुरूच राहते – परिणामी प्रदूषण सतत अडकून पडते. अशा प्रकारे हिवाळ्यात particulate पदार्थांचे प्रमाण सामान्यपेक्षा कितीतरी पटीने वाढून जाते. PM2.5 आणि PM10 चे हिवाळ्यात उच्चांकी प्रमाण (PM2.5 and PM10 winter spike) अनेक शहरांत नोंदवले जाते, जे वर्षातील इतर कोणत्याही ऋतूपेक्षा कितीतरी अधिक असते. थंड हवामान, वार्‍याचा अभाव आणि पाऊस नसल्यामुळे हिवाळ्यातल्या प्रदूषणाचे ढग विरत नाहीत. एकंदरीत, हवामानाच्या या हिवाळी नमुन्यांमुळेच प्रदूषकांचे जाळे तयार होते आणि हवा धूरकट व घातक बनते.

बदलते हवामान आणि प्रदूषणाची वाढती समस्या

हवामान बदलाचे काही परिणामही हिवाळ्यातल्या प्रदूषण समस्येला धार आणत आहेत. जगभर तापमान वाढत असून भारतातही वार्षिक सरासरी तापमान उंचावत आहे. हे थोडक्यात सांगायचे तर थंड व गरम काळातले फरक कमी होत आहेत आणि ऋतुंची लय बदलते आहे. मान्सूनचे वारे आणि पाऊस येण्याच्या काळात अनियमितता आली आहे. जसे मान्सूनचा मंदावा किंवा उशीर म्हणजे हवा स्वच्छ होण्यास विलंब. परिणामी उशिरा येणारे मोसमी वारे आणि कमी झालेला पाऊस प्रदूषकांच्या दीर्घकाळ साचून राहण्यास कारणीभूत ठरतात. एकीकडे मानवनिर्मित उत्सर्जन वाढतच असल्याने पार्श्वभूमी प्रदूषण पातळी आधीच उच्च आहे, त्यातच हवामान बदलामुळे अति घन घटनांमध्ये वाढ झाली आहे. उदाहरणार्थ, तीव्र उष्णतेच्या लाटा आणि दुष्काळजन्य स्थितींमुळे जंगलांना लागणाऱ्या वनव्यांच्या धुराचा प्रभाव (wildfire smoke India) वाढला आहे. प्रचंड प्रमाणात धूर आणि राख उत्सर्जित करणारे हे घटनाक्रम आता नियमित झाले आहेत, ज्यामुळे एकूण हवेतील सूक्ष्म कणांची पातळी वाढून नवीनच संकटाचा स्तर तयार होतो. तसेच वारंवार दिसणाऱ्या धुळीच्या वादळांसारख्या अतिशयोक्त हवामानजन्य उत्सर्जनांच्या घटना (extreme weather emissions) ही वाढल्या आहेत.

हवामान संशोधनानुसार, भविष्यात भारतातील हिवाळ्यातील शांत-स्थिर वातावरणाचे (stagnation) दिवस आणखी वाढण्याची शक्यता आहे – म्हणजेच प्रदूषण पसरून न जाणारे दिवस वाढतील. एकूणच हवामान बदल आणि प्रदूषण यांचा परस्परसंबंध (climate change and pollution link) जटिल होत चालला आहे: हवामानातील लहरीपणामुळे प्रदूषण कमी होण्याच्या नैसर्गिक संधी घटल्या आहेत, जे हिवाळ्यात प्रदूषणाच्या पार्श्वभूमीला अधिक गंभीर बनवते.

हिवाळ्यातील प्रदूषणाचे मुख्य स्रोत

हवामानाच्या या प्रतिकूल स्थितींना मिळून देणारा मानवी कारणांचा मोठा वाटा आहे. हिवाळ्यात भारतात प्रदूषण निर्माण करणारे प्राथमिक स्रोत खालीलप्रमाणे आहेत:

• शेती अवशेष जाळणे (stubble burning impact): उत्तर भारतात खासकरून पंजाब-हरियाणातील शेतकरी हंगाम संपल्यानंतर शेतातील पिकांचे अवशेष जाळतात. या पंजाब व हरियाणातील पिकांच्या जळणामुळे (Punjab Haryana stubble burning) प्रचंड धूर तयार होतो व तो हवेत दूरवर (दिल्लीसारख्या NCR परिसरात) वाहून येतो. परिणामतः नोव्हेंबरमध्ये दिल्लीच्या हिवाळ्यातील प्रदूषणात २५-३०% हिस्सा या क्षेत्रीय धुराचा असू शकतो. पीक जाळण्याच्या हंगामात AQI झपाट्याने “अत्यंत खराब” श्रेणीत जातो.
• वाहनांचे धूर उत्सर्जन (vehicular emissions India): महानगर आणि शहरांमध्ये वर्षभरच वाहतूक प्रदूषण प्रमुख समस्या असते. हिवाळ्यात थंड व शांत हवेत वाहने, ट्रक, बसेस इत्यादींमधून निघणारे प्रदूषक वायू (NO₂, CO, VOCs) आणि सूक्ष्म कण वातावरणात साचून राहतात. दिल्लीत अंदाजे २५% प्रदूषणाला वाहन उत्सर्जन कारणीभूत असल्याचे अभ्यास दर्शवतात. दिवसा धुके आणि रात्री धूर जमिनीलगत थर बनवतो, त्यामुळे वाहनांमुळे आधीपासून असलेल्या समस्येत भर पडते.
• औद्योगिक आणि ऊर्जा उत्पादन उत्सर्जन (industrial emissions India): कोळसाधारित वीज प्रकल्प, कारखाने, भट्ट्या इ. वर्षभर धूर आणि वायू सोडत असतात. हिवाळ्यात यांचे धूरही वर न जाताच खालीच थिरकतो. दिल्लीत आजूबाजूच्या परिसरात अनेक कोळसा ऊर्जा संयंत्रे व कारखाने आहेत, ज्यांचे उत्सर्जन थंडीत दिल्लीकडे वाहून येते. शहरांतर्गतही लहान उद्योग, डीझेल जनरेटरचा वापर, कारखान्यांचे धूर असे विविध स्त्रोत हवेतील PM2.5 वाढवतात.
• बांधकाम आणि रस्त्यांची धूळ (construction dust pollution आणि road dust resuspension): महानगरांमध्ये सतत सुरू असलेली मेट्रो, इमारती, रस्त्यांची कामे हेदेखील प्रदूषणात मोठा वाटा टाकतात. उघडी माती आणि सिमेंटची बांधकामामुळे उडणारी धूळ (construction dust pollution) हवेतील PM10 कणांची पातळी वाढवते. तसेच अवजड वाहने चालताना रस्त्यावरील सूक्ष्म धूळ पुन्हा उडून हवेत जाते – या रस्त्यांवरील धुळीचे पुन्हा उड्डाणामुळे (road dust resuspension) हिवाळ्यात धूळकणांची सतत भर पडते. हवेची आर्द्रता कमी असल्याने ही धूळ दीर्घकाळ हवेत तरंगत राहते.
• घरगुती इंधन जळणे (biomass and coal burning): ग्रामीण भागात तसेच काही शहरी वस्तीमध्ये हिवाळ्यात उबेसाठी व स्वयंपाकासाठी लाकूड, कोळसा, काडीकचरा असे इंधन जाळण्याचे प्रमाण वाढते. या जैवइंधन व कोळसा जळण्यामुळे (biomass and coal burning) मोठ्या प्रमाणावर कार्बनयुक्त धूर आणि सूक्ष्म कण उत्सर्जित होतात. थंडीत लोक उबेसाठी रात्री निर्धोकपणे छोट्या शेकोट्या करतात, ज्याचा मिळून परिणाम प्रादेशिक प्रदूषणात होतो. शहरांच्या उपनगरी भागातही कचरा वा रसायने खुलेआम जाळली जातात, त्यातून विषारी धूर हवेत मिसळतो.
• दिवाळीचे फटाके आणि इतर उत्सव (Diwali fireworks pollution): हिवाळ्याच्या सुरुवातीला येणाऱ्या दिवाळी सणात देशभरात मोठ्या प्रमाणावर फटाके उडवले जातात. खासकरून दिल्ली-NCR मध्ये दिवाळीच्या रात्री PM2.5 पातळी अनेक पट वाढल्याचे दिसते. फटाक्यांच्या उत्सर्जनामुळे (Diwali fireworks pollution) सल्फर-नायट्रेटचे सूक्ष्म कण, धूर आणि धूरकणी हवेत भरभरून जातात. थंड हवेमुळे हे कण खालीच राहतात आणि दिवाळीनंतरच्या सकाळी दाट धुरकेचे आवरण दिसते. जरी काही शहरांनी अलीकडे फटाक्यांवर निर्बंध घातले असले तरी अनधिकृतपणे वापर होतच असतो, ज्याचा हिवाळ्यातील प्रदूषणाच्या पहिल्या लहरीत मोठा वाटा असतो.

वरील सर्व स्थानिक आणि प्रादेशिक स्रोत एकत्र येऊन हिवाळ्यात विषारी मिश्रण तयार करतात. स्थानिक स्रोतांनी पिकलेले प्रदूषण आणि शेजारून वाहत आलेले धूर याचा मिलाफ होऊन हिवाळ्यात प्रदूषणाची तीव्र लाट येते. दिल्लीचे उदाहरण बघितले तर, दिलीतील हिवाळा प्रदूषण एक “घातक मिश्रण” असते – लाखो वाहनांचे धूर, शेजारच्या राज्यांतील शेतातील आगी, शहरातील कचरा जाळणे, कोळसा वीजप्रकल्प, लहान मोटारींसाठी हिवाळ्यात केलेली शेकोटी – या सगळ्यांचा मिळून परिणाम म्हणजे ऑक्टोबरपासून उत्तरेला धुरकट स्मॉगचं साम्राज्य पसरतं. हवामानाची प्रतिकूल परिस्थिती आणि या सर्व स्रोतांचे उत्सर्जन यामुळेच हिवाळ्यात भारताची हवा वर्षातील इतर कालावधीपेक्षा जास्त पटींनी अधिक प्रदूषित बनते.

कोणत्या भागांना सर्वाधिक फटका? – दिल्ली, उत्तर भारत आणि इतरही

हिवाळ्यातील प्रदूषणाचा सर्वाधिक तडाखा दिल्लीसह उत्तर भारताच्या गंगा-सिंधू मैदानी प्रदेशाला बसतो. येथील भौगोलिक परिस्थिती अशी आहे की उत्तरेला हिमालय पर्वत आणि भोवतालच्या स्थिर वातावरणामुळे धूर आणि धूळ बाहेर जाण्याचा मार्ग मिळत नाही. परिणामी दिल्ली, हरियाणा, पंजाब, उत्तर प्रदेश, बिहार या राज्यांमधील शहरे हिवाळ्यात अत्यंत प्रदूषित होतात. विशेषतः दिल्ली-राष्ट्रीय राजधानी प्रदेशाचा (Delhi NCR pollution) परिसर तर दरवर्षी जागतिक स्तरावर सर्वाधिक प्रदूषित ठरतो. नोव्हेंबर 2023 मध्ये दिल्लीचा AQI (Air Quality Index) काहीवेळा 470 पेक्षा जास्त नोंदला गेला जो “घातक (hazardous)” श्रेणीत मोडतो. दिल्लीने त्या काळात जगातील सर्वात प्रदूषित शहरांचा यादीत पहिला क्रमांक मिळवला होता आणि लाहोर (पाकिस्तान) 261 AQI सहित दुसऱ्या क्रमांकावर होता. दिल्लीसह गुरुग्राम, नोएडा, गाझियाबाद, फरीदाबाद, इत्यादी NCR शहरांमध्ये हिवाळ्यात वारंवार “अत्यंत खराब” हवा गुणवत्ता दिसते. अनेक दिवस तर AQI निर्देशांक 400-500 च्या पलीकडे जाऊनही अधिकृत आकडेवारीत 500 वर थांबतो (याबद्दल पुढे वाचू) – म्हणजे प्रदूषणाने आपत्कालीन पातळी ओलांडलेली असते.

दिल्लीप्रमाणेच उत्तर भारतातील इतर मोठी शहरे आणि उद्योगनगरं देखील हिवाळ्यात धुरांड्यात लपेटली जातात. उदाहरणार्थ, कानपूरची हवेची गुणवत्ता (Kanpur air quality) हिवाळ्यात देशात सर्वात खराब स्तरावर पोहोचू शकते; लखनऊमध्येही दरवर्षी धूर-धुक्याचा सामना करावा लागतो – लखनऊचा हिवाळ्यातील स्मॉग (Lucknow winter smog) संपूर्ण शहराला वेढून टाकतो; तर पाटण्यातील AQI पातळी (Patna AQI levels) नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये सातत्याने “खराब” किंवा “खूप खराब” श्रेणीत मोजली जाते. पटना, वाराणसी, आग्रा, लुधियाना, जालंधर अशी शहरेदेखील हिवाळ्यात देशातील सर्वात प्रदूषित शहरांच्या यादीत वरच्या स्थानी असतात. एकूणच गंगा नदीची खोरे आणि आसपासचा उत्तर-मध्य भारत हिवाळ्यात प्रदूषण हॉटस्पॉट बनतो.

तथापि, केवळ उत्तर भारतच नाही तर देशातील इतर महानगरांनाही हिवाळ्यात प्रदूषण वाढीचा फटका जाणवतो. 2024-25 च्या हिवाळ्यात दिल्लीबरोबरच कोलकाता, मुंबई, चेन्नई, हैदराबाद, बेंगळुरू या सर्व महानगरांमध्ये हवेची गुणवत्ता खालावल्याचे आढळले.

खालील तक्त्यात देशातील काही मोठ्या शहरांची हिवाळ्यातील सरासरी PM2.5 पातळी (ऑक्टोबर 2024- जानेवारी 2025) दिली आहे:

शहर (महानगर)	हिवाळा 2024-25 सरासरी PM2.5 (ug/m3)
दिल्ली	175 ug/m3
कोलकाता	65 ug/m3
हैदराबाद	52 ug/m3
मुंबई	50 ug/m3
बेंगळुरू	37 ug/m3
चेन्नई	36 ug/m3

वरील आकडे दर्शवतात की दिल्लीची हिवाळ्यातील प्रदूषण पातळी अन्य मेट्रो शहरांच्या तुलनेत किती तरी अधिक आहे (सुरक्षित मर्यादा 60 ug/m3 पेक्षा अनेकपट जास्त). तथापि, कोलकाता सारखे शहर असो वा मुंबई/चेन्नई सारखी किनारपट्टी महानगरे – सर्वत्र हिवाळ्यात प्रदूषणाची पातळी आधाररेषेपासून (बेसलाइन) वाढल्याचे दिसते. मुंबईचे हिवाळ्यातले प्रदूषण तुलनेने कमी असले तरी काही ठिकाणी स्थानिक प्रदूषण साचून AQI “खराब” श्रेणीत गेल्याचे आढळले आहे. उदाहरणार्थ, डिसेंबर 2025 मध्ये मुंबईतील बीकेसी, देवनार अशा उपनगरांमध्ये AQI सतत खराब श्रेणीत (150-200 च्या वर) होता. विशेष म्हणजे मुंबईत हिवाळ्यात ओझोन प्रदूषणाचे प्रमाण वाढते – 2025 च्या हिवाळ्यात जमिनीलगतचा ओझोन हा अनेक दिवशी शहरातील सर्वोच्च प्रदूषक ठरला. वाहन व औद्योगिक उत्सर्जनातून तयार होणारा ओझोन, कणधूळ आणि NO₂ यांच्या मिश्रणामुळे मुंबईत दिवसा स्मॉगसदृश परिस्थिती जाणवू शकते. कोस्टल शहरांत सूर्यप्रकाश व आर्द्रतेमुळे फोटो-रासायनिक अभिक्रिया वाढून ओझोन तयार होतो, त्यातच कमी वारा व तापमानाची उलटस्थिती (temperature inversion) ही हातभार लावतात, असा निष्कर्ष CPCBच्या माहितीतून काढण्यात आला आहे.

दिल्लीबाबत बोलायचे झाले तर, अलीकडच्या काळात काही वर्षे हवेत सुधारणा झाल्याचेही नमूद करावे लागेल. कठोर उपाययोजनांमुळे 2022-23 चा हिवाळा दिल्ली-NCR साठी 2018 नंतर सर्वात स्वच्छ हिवाळा ठरला होता असे CSEच्या अहवालात म्हटले आहे. दिल्लीने त्या हंगामात प्रदूषण “अत्यंत गंभीर” श्रेणीचे (severe) दिवस फक्त 10 अनुभवले, तर 2018-19 च्या हिवाळ्यात असे 33 दिवस होते.

खालील तक्त्यात दिल्लीतील काही हिवाळ्यांची तुलना दिली आहे:

हिवाळा (दिल्ली)	“Severe” श्रेणीचे दिवस (AQI > 400)
2018-19	33 दिवस
2021-22	24 दिवस
2022-23	10 दिवस
2024-25	20 दिवस (8 दिवस ‘Severe+’ सहित)

टीप: ‘Severe+’ म्हणजे AQI 450 पेक्षा अधिक, ज्याला “आपत्कालीन प्रदूषण” श्रेणी मानले जाते. 2024-25 मध्ये दिल्लीने सर्वांत जास्त PM2.5 पातळी 602 ug/m3 नोव्हेंबर 2024 मध्ये अनुभवली, जी 2019-20 नंतरची उच्चांक आहे. वरची आकडेवारी सूचित करते की दिल्लीत दीर्घकालीन स्तरावर काही प्रमाणात सुधारणा दिसत असली (2022-23 मध्ये कमी smog दिवस) तरी प्रदूषण अजूनही अत्यंत गंभीर पातळीवर कायम आहे. इतरही काही शहरे थोडी सुधारत काही स्थिर आहेत – परंतु देशातील एकही मोठे शहर “चांगली हवा” (Good AQI) असलेल्या दिवसांची संपूर्ण हिवाळाभरात नोंद करू शकलेले नाही.

आरोग्यावरील दुष्परिणाम आणि सामाजिक प्रभाव

हिवाळ्यातील या प्रदूषणाचा परिणाम सार्वजनिक आरोग्यावर अत्यंत घातक होत आहे. प्रदूषणामुळे श्वसनमार्गांचे विकार आणि इतर विकारांच्या घटनांमध्ये मोठी वाढ होते. सूक्ष्म कण पदार्थ म्हणजे PM2.5 हे इतके बारीक असतात की ते थेट फुफ्फुसांच्या आत खोलवर जाऊन रक्तप्रवाहात शोषले जाऊ शकतात. परिणामी हृदय व फुफ्फुसाच्या कार्यक्षमतेवर दीर्घकालीन दुष्परिणाम होतात. भारतात तर प्रदूषित हवेने दरवर्षी सुमारे 21 लाख लोकांचा अकाली मृत्यू होत असल्याचे ताज्या वैद्यकीय अहवालात नमूद आहे. दिल्लीसारख्या शहरात तर प्रदूषण हे लठ्ठपणा किंवा मधुमेहापेक्षा जास्त मृत्यू घडवणारे कारण झाले आहे. अशा हवेच्या प्रदूषणामुळे सरासरी आयुर्मानही घटत चाललंय – काही अभ्यास दर्शवतात की दीर्घकाळ अत्यंत प्रदूषित भागात राहिल्यास व्यक्तीचे आयुष्य ५ ते १० वर्षांनी कमी होऊ शकते.

श्वसनसंस्थेचे आजार तर अमर्याद वाढले आहेत: दम्यासारखे विकार, क्रॉनिक ब्रॉन्कायटीस, सीओपीडी (COPD) यांचे प्रमाण शहरांमध्ये वाढत आहे (respiratory diseases India चे वाढते प्रमाण). लहान मुलांमध्ये सर्दी, खोकला, दमा लहान वयात होण्याचे प्रमाण वाढले आहे, ज्यामुळे त्यांच्या शारीरिक वाढीवर परिणाम होतो. ज्येष्ठ नागरिक आणि आधीपासूनच श्वसनाचे आजार असलेल्या रुग्णांना हिवाळ्यात प्रदूषणामुळे प्रकृती खालावण्याचा धोका सर्वाधिक असतो. फुफ्फुसांच्या कॅन्सरचे प्रमाणही प्रदूषित भागांत जास्त असल्याचे डॉक्टर सांगतात.

प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी उपाययोजना व मार्ग

हिवाळ्यात दरवर्षी समोर उभ्या ठाकणाऱ्या या प्रदूषण-संकटावर उपाय करण्यासाठी केंद्र व राज्य सरकारे काही पावले उचलत आहेत. समस्येची व्याप्ती पाहता श्वास घुटमळणाऱ्या जनतेचा संतापही वाढतो आहे आणि तातडीने कडक उपाययोजना करण्याची मागणी होते आहे. प्रदूषणावर दीर्घकालीन नियंत्रणासाठी बहुआयामी दृष्टिकोन आवश्यक आहे. पुढील काही दिशा प्रभावी ठरू शकतात:

• कृषी अवशेष व्यवस्थापन आणि शाश्वत शेती (crop residue management & sustainable farming India): शेतातील पिकांचे अवशेष जाळण्याला पर्याय देणे फार महत्त्वाचे आहे. पंजाब-हरियाणात सरकारने कंबाईन तंत्रानंतर शेतात शिल्लक उभ्या ठिणगाळासाठी हॅपी सीडर यंत्रे, सुपर-सीडर इत्यादी वितरीत करण्यास सुरुवात केली आहे. ही यंत्रे काडी जाळण्याविना शेत तयार करू शकतात. शिवाय सरकारने पराली खरेदी करून जैवइंधन निर्मिती, चारा बनवणे इ. पीक अवशेषांचे व्यवस्थापन (crop residue management) प्रकल्प हाती घेतले आहेत. शेतकऱ्यांना अनुदान, भरपाई, किंवा पराली न जाळता सुपुर्द करण्याचे आर्थिक प्रोत्साहन देणे गरजेचे आहे.
• वाहन धोरणे: स्क्रॅपेज व इलेक्ट्रिक वाहनांचा प्रसार (vehicle scrappage policy & electric vehicles adoption): मोठ्या शहरांमध्ये जुनी १५-२० वर्षे जुनी वाहने अजूनही धूर सोडत धावत आहेत. केंद्र सरकारने वाहन स्क्रॅपेज धोरण लागू करून अशा जुन्या वाहनांचे नोंदणी नवीकरण रोखण्याचा निर्णय घेतला आहे. दिल्लीने तर 10 वर्षे जुने डिझेल आणि 15 वर्षांपेक्षा जुने पेट्रोल वाहन रस्त्यावर चालवण्याला बंदी घातली आहे. हे कठोर पावले उत्सर्जन कमी करण्यास मदत करतील. पुढे, इलेक्ट्रिक गाड्यांच्या वापराला चालना देणे ही दीर्घकालीन चावी आहे.
• उद्योग व ऊर्जा क्षेत्रातील सुधारणा (emission control policies & green energy transition): कारखाने आणि वीजनिर्मिती केंद्रांसाठी कडक उत्सर्जन मानके लागू केली गेली आहेत. ज्या औद्योगिक युनिटकडे धूळ-फिल्टर (ESP) किंवा गॅस स्क्रबर सारखी उपकरणे नाहीत त्यांच्यावर दंडातणी वाढते आहे. दिल्लीत हिवाळ्यात ग्रेडेड रिस्पॉन्स ॲक्शन प्लॅन (GRAP Delhi implementation) अंतर्गत वायू प्रदूषण “गंभीर” झाल्यावर आसपासच्या थर्मल पॉवर प्लांटचा उत्पादनकपात किंवा बंदीचे आदेश दिले जातात. ईंटभट्ट्या, हॉटमिक्स संयंत्रे हिवाळ्यात बंद ठेवण्याचे निर्देश असतात. हा GRAPचा अमल (implementation) दिल्ली-NCR क्षेत्रात टप्प्याटप्प्याने (Stage I ते IV) होतो. औद्योगिक भार कमी करण्यासाठी वीजटंचाई होऊ नये म्हणून दिल्लीत GRAP अंतर्गत जनरेटरवर बंदी आहे व २४x७ वीजपुरवठा सुचारू ठेवण्याची जबाबदारी वीज वितरण कंपन्यांवर आहे.
• स्थानिक स्वच्छ हवा कृती आराखडे (local air action plans): केंद्र सरकारने २०१९ साली राष्ट्रीय स्वच्छ हवा कार्यक्रम (NCAP) सुरू केला. त्यात देशातील १०० हून अधिक प्रदूषित शहरांनी स्थानिक स्तरावर हवेची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी आराखडा तयार करणे बंधनकारक केले. या स्थानिक हवा कृती योजना (local air action plans) शहरानुरूप विविध उपाय सुचवतात – उदा. रस्ते झाडणे/पाणी मारणे, वाहनांचे निर्बंध, वाहतूक नियोजन, हरित क्षेत्र वाढवणे, सार्वजनिक वाहतूक मजबूत करणे, कचरा व जैवइंधन जाळण्यावर नियंत्रण, इत्यादी. काही शहरांनी रस्त्यांवरील धूळ कमी करण्यासाठी यंत्रसामग्रीने रस्ते साफसफाई, व्हॅक्यूम क्लीनर ट्रक इ. तैनात केले आहेत.
• जनजागृती आणि नागरिक सहभाग (public awareness campaigns): प्रदूषणाविरुद्ध लढाईत सरकारबरोबर लोकांचे सहकार्यही तेवढेच महत्त्वाचे ठरते. दिल्लीत हिवाळ्यात “smog alert” सार्वजनिक घोषणा केल्या जातात, ज्यात नागरिकांनी शक्यतो घराबाहेर कमी पडणे, कार पूलचा वापर, अनावश्यक गाडी न चालवणे, कचरा वा पानपत्ता न जाळणे अशा सूचना दिल्या जातात. अनेक स्वयंसेवी संस्था आणि युवक ग्रुप स्वच्छ हवा मोहीम राबवत आहेत. शाळा-महाविद्यालयांमध्ये हिवाळा लागण्यापूर्वी प्रदूषणाविरुद्ध जागरुकता शिबिरे (public awareness campaigns) घेतली जातात. फटाके न फोडणे, कचरा न जाळणे, गरज नसताना वाहन न वापरणे या बाबत समाजात संवेदनशीलता वाढवण्याचे प्रयत्न सुरु आहेत.
• आरोग्य संरक्षण उपाय: एका बाजूला प्रदूषण रोखण्याचे प्रयत्न सुरु असताना, दरम्यान नागरिकांचे आरोग्यही जपावे लागेल. यासाठी शहरांमध्ये “रेस्पिरेटरी हेल्थ क्लिनिक्स” सुरू करणे, जास्त प्रभावित भागातील शाळांमध्ये एयर प्युरीफिकेशन युनिट बसवणे, सार्वजनिक ठिकाणी हवं शुद्ध करण्याचे प्रयोग (स्मॉग टॉवर इ.) करणे असे प्रयत्न काही ठिकाणी झाले आहेत.

वरील उपाययोजनांपैकी काहींचा सकारात्मक परिणाम दिसू लागला आहे, तर काही अजून प्रारंभिक टप्प्यात आहेत. उदाहरणार्थ, २०१६ पासून दिल्लीत GRAP लागू केल्यावर सलग काही हिवाळ्यांत particulate प्रदूषण थोडे कमी झाल्याचे CSE च्या अभ्यासातून सूचित झाले.

हिवाळा – एक आव्हान जो पार करायलाच हवा

हिवाळ्यातील वायू प्रदूषणाचे संकट हा भारतासमोर उभा राहिलेला एक बहुमुखी आणि गंभीर प्रश्न आहे. वर्षभर अस्तित्वात असलेले प्रदूषण हिवाळ्यात हवामानाच्या प्रतिकूलतेमुळे अनेक पटींनी वाढून दिसते, जणू हिवाळा हा आधीपासून असलेल्या समस्येला एक्स्पोजर देणारा एक लुप्‍तलेखा (amplifier) आहे. हवामान बदलांमुळे हिवाळ्यातील प्रदूषणाचे “सीझन” कदाचित अधिक लांब व तीव्र होत चालले आहेत – उदा. मान्सून उशिरा आल्याने आणि जायला देखील लांबल्याने स्वच्छ हवेतल्या दिवसांची संख्या कमी होत आहे. परिणामी Winter air pollution in India हा अजून दीर्घकाळ आपल्याला भेडसावणार आहे, अशी शक्यता आहे.

दरवर्षी हिवाळा सुरू होताना लाखो भारतीयांचा अक्षरशः श्वास गुदमरायला लागतो आणि “आपल्याला स्वच्छ हवा श्वास घेण्याचा मूलभूत हक्क आहे” अशी मागणी करीत रस्त्यावर येतो. ही मागणी पूर्ण करणे ही सरकारची आणि समाजाची सामूहिक जबाबदारी आहे. धोरणे कागदावरून जमिनीवर आणताना शिथिलता खपवून घेतली जाणार नाही. आरोग्याच्या आणि अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टीनेही स्वच्छ हवा मिळणे अत्यंत आवश्यक झाले आहे – नाहीतर प्रदूषणाचे संकट वर्षानुवर्षे वाढतच जाणार. अखेरीस, Winter air pollution in India ला रोखण्यासाठी शाश्वत विकासाच्या मार्गाने जावे लागेल. स्वच्छ हवा ही “सर्वांसाठी मूलभूत हक्क” म्हणून प्रस्थापित करण्यासाठी केंद्र-राज्य सरकारांचे दृढ राजकीय इच्छाशक्ती आणि प्रत्येक नागरिकाचे पुढाकार आवश्यक आहे. हिवाळ्याच्या या आव्हानाला पराभूत करून भविष्यातील पिढ्यांसाठी स्वच्छ आणि श्वसनास योग्य हवा निर्माण करणे हेच आपल्या सर्वांच्या प्रयत्नांचे अंतिम ध्येय आहे.