Notable Maharashtra artefacts: महाराष्ट्राच्या गौरवशाली इतिहासाच्या कित्येक महत्वाच्या खुणा आजही परदेशी संग्रहालयांमध्ये सापडतात. या लक्षणीय मराठी पुरावशेषांना (Notable Maharashtra artefacts) पाहिले की आपल्याला मराठी साम्राज्याचा जगभर पसरलेला वारसा लक्षात येतो. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी वापरलेली शस्त्रे असो, पेशवाई दरबारी चित्रकला किंवा मराठा काळातील नाणी – अनेक महत्वाच्या मराठी वस्तू परदेशात आहेत. विशेष म्हणजे, या ऐतिहासिक वस्तू आपला मराठी वारसा परदेशात मिरवत आहेत, ज्यामुळे मराठी जनतेपासून त्यांची थेट नाळ तुटली आहे. उदा. शिवरायांचे वाघनख (Wagh Nakh tiger claws abroad), जगदंबा भवानी तलवार (Bhavani sword Jagdamba Royal Collection) आणि पेशवाई दरबारी दस्तऐवज व चित्रफलक अशा अनेक अमूल्य गोष्टी परदेशात सुरक्षित आहेत. हे परदेशी संग्रहालयांमध्ये हरवलेला मराठी वारसा पाहताना आपल्याला कुतूहल वाटते की या वस्तू कशा गेल्या आणि त्या परत कशा आणता येतील.
भारत सरकार आणि महाराष्ट्र शासन वेळोवेळी या वस्तू परत आणण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. या Notable Maharashtra artefacts पुन्हा मिळवण्यासाठी सर्वसामान्य मराठी माणूसही उत्सुक आहे. छत्रपती शिवरायांच्या आठवणींशी संबंधित शस्त्रे आणि अन्य वस्तूंना पुन्हा मायभूमीवर आणण्यासाठी हालचाली सुरु आहेत. उदाहरणार्थ, शिवाजी महाराजांचे ऐतिहासिक शस्त्रे (Shivaji Maharaj artefacts) परत मिळवण्यासाठी करार, मोहिमा आणि जनभावना दिसून येतात. मराठी जनतेसाठी ह्या फक्त वस्तू नाहीत तर ते अभिमानाचे प्रतीक आहेत. पुढे आपण अशाच काही प्रमुख मराठा पुरावशेषांची माहिती, त्यांची सध्याची ठिकाणे आणि त्यांना परत मिळवण्याच्या प्रयत्नांचा आढावा घेऊ.
शस्त्रास्त्र आणि राजचिन्हे (Weapons & Regalia)
मराठा साम्राज्याच्या लढवय्य्या इतिहासाची साक्ष देणारी अनेक शस्त्रास्त्रे आणि राजचिन्हे आज परदेशात संग्रहित आहेत. यातील काही तर थेट छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांच्या वंशजांशी निगडीत आहेत. मराठ्यांच्या युद्धकलेचे आणि शौर्याचे प्रतीक असलेली ही शस्त्रे जगभरातील संग्रहालयांमध्ये आकर्षण ठरत आहेत.
वाघनख (Wagh Nakh):
अफझल खानावधात शिवरायांनी वापरलेले हे वाघनख आज लंडनच्या व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियममध्ये आहे. महाराष्ट्र सरकारने तीन वर्षांच्या कर्जकरारावर हे वाघनख महाराष्ट्रात आणण्यासाठी करार केला आहे. V&A संग्रहालयाने नमूद केले आहे की त्यांच्या ताब्यातील या वाघनखाच्या छत्रपतींसोबतच्या वापराचा ठोस पुरावा नाही. काही इतिहासतज्ञांचे मत आहे की शिवरायांचे अस्सल वाघनख साताऱ्यातच आहे. तरीही या वाघनखाच्या वाघनखरूपी शस्त्राला (Wagh Nakh tiger claws abroad) तीन वर्षे महाराष्ट्रातील चार संग्रहालयांत प्रदर्शित करण्याची योजना आहे.
भवानी तलवार “जगदंबा” (Bhavani sword Jagdamba Royal Collection):
शिवाजी महाराजांच्या तीन तलवारींपैकी लंडनच्या राजसंग्रहात ठेवलेली ही एक तलवार आहे. शिवाजी चौथे यांनी १८७५ मध्ये ही तलवार वेल्सच्या युवराजाला भेट दिली होती. ब्रिटिश सरकारने मात्र यापूर्वी साताऱ्यातच ‘भवानी तलवार’ आहे असा कारण देऊन ही तलवार परत देण्यास नकार दिला होता. स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून अनेक मराठी नेते ही तलवार भारतात आणण्यासाठी मागणी करत आहेत. सरकार आता पुन्हा एकदा या शिवरायांच्या ऐतिहासिक तलवारीची पुनर्प्राप्ती (Shivaji Maharaj artefacts) करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. भवानी तलवार मायदेशी परत आली तर मराठ्यांचा अभिमान उंचावेल.
रघुजी भोसले (नागपूर) यांची फिरंगी तलवार (Raghoji Bhonsle firangi sword):
मराठा सरदार रघुजी राजे भोसले (पहिले) यांनी वापरलेली अठराव्या शतकातील एका लांब पातीची तलवार अलीकडेच लंडन येथील लिलावातून महाराष्ट्र सरकारने जिंकून घेतली. सुमारे ₹४७.१५ लाख रुपयांना बोली लावून ही ऐतिहासिक तलवार महाराष्ट्राच्या ताब्यात आली. ऑगस्ट २०२५ मध्ये मुंबईत हिचे भव्य स्वागत करून प्रदर्शन आयोजित केले गेले. छत्रपती शाहू महाराजांच्या काळातील सेनापती आणि नागपूरच्या भोसले घराण्याचे संस्थापक रघुजी भोसले यांची ही तलवार महाराष्ट्रात प्रदर्शित होऊन इतिहासप्रेमींत उत्साह संचारला. विशेष म्हणजे ही तलवार ब्रिटनमध्ये एका खाजगी संकलकाकडे होती आणि ती लिलावात उपलब्ध झाली होती. अशा अनेक मराठा शैलीच्या तलवारी आजही युरोपातील लिलावांत (Maratha firangi swords auctions) अधूनमधून दिसतात.
ऊपर्युक्त व्यतिरिक्तही मराठा साम्राज्याशी संबंधित शस्त्रे आणि राजचिन्हे परदेशात आहेत. लंडनच्या व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियममध्ये मराठा शैलीच्या आणखी काही तलवारी, ढाली जतन करण्यात आल्या आहेत. युरोपातील काही खाजगी संग्रहांमध्ये देखील मराठा कालखंडातील कट्यार, तलवारी आणि कवच आहेत. या सर्व लंडनच्या संग्रहालयांत जपलेल्या मराठा वारशाचे (Maratha heritage in London museums) वस्तू भारतीयांच्या दृष्टीने केवळ जुने हत्यारे नसून मराठा सामर्थ्याच्या कथा सांगणारे ठसे आहेत.
शिवरायांची शस्त्रे आणि मराठा खजिन्यांचा परदेशी प्रवास
| शस्त्र / राजचिन्ह | संलग्न व्यक्ति/कालखंड | सध्याचे स्थान | विशेष बाब |
| वाघनख | छ. शिवाजी महाराज (१६५९, अफझल खान वध) | V&A संग्रहालय, लंडन | ३ वर्षे कर्जाने महाराष्ट्रात प्रदर्शनासाठी आणले |
| “जगदंबा” भवानी तलवार | छ. शिवाजी महाराज (ऐतिहासिक तलवार) | रॉयल कलेक्शन, लंडन (सेंट जेम्स पॅलेस) | १८७५ साली शिवाजी IV कडून ब्रिटनला भेट दिली |
| रघुजी भोसले I ची फिरंगी | नागपूर भोसले, अठरावे शतक | पूर्वी लंडन खाजगी संग्रह, आता महाराष्ट्र शासन | २०२५ मध्ये लिलावातून संपादन; मुंबईत आगमन |
| इतर मराठा तलवारी | मराठाकालीन सरदार | विविध खाजगी संग्रह (युरोप/अमेरिका) | Bonhams/Christie’s लिलावांत विक्री नोंदी |
चित्रकला, चित्रफलक आणि अल्बम (Paintings & Portraits)
Notable Maharashtra artefacts: मराठा इतिहासातील व्यक्तींशी संबंधित चित्रे आणि हस्तलिखिते देखील परदेशी संग्रहांमध्ये विखुरलेली आहेत. पेशवाई दरबारातील सांस्कृतिक संपन्नतेची साक्ष देणारी चित्रे, अल्बम आणि रेखाचित्रे यांचा समावेश यात होतो. मराठा दरबारी कलाप्रेम आणि अभिजात अभिरुचीचीही ही उदाहरणे आहेत.
शिवरायांचा पोर्ट्रेट (Portrait of Shivaji British Museum):
लंडनच्या ब्रिटिश म्युझियममध्ये संग्रहित “Portraits of Indian Princes” अल्बममध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा एक रंगचित्र आहे. सुमारे इ.स. १६८०-८७ दरम्यानच्या या चित्रात शिवाजी महाराजांचे रूपण मुघल शैलीत करण्यात आले आहे. हा अल्बम पूर्वी भारतातील ब्रिटिश अधिकाऱ्यांकडे होता आणि त्यातील २६ चित्रांपैकी हे एक चित्र त्यांना १८५८ साली लिलावाद्वारे मिळाले. आज हे चित्र प्रदर्शनासाठी उपलब्ध नसले तरी ब्रिटिश म्युझियमच्या डिजिटल संग्रहात ते पाहता येते. शिवरायांचे समकालीन काळातील मूळ प्रतिमात्मक चित्र क्वचितच उपलब्ध असल्यामुळे ब्रिटिश म्युझियममधील हा पोर्ट्रेट महाराष्ट्राच्या दृष्टीने अत्यंत मौल्यवान कलाधन ठरतो. भविष्यात त्याची प्रतिकृती महाराष्ट्रात प्रदर्शित करण्याची मागणी इतिहासप्रेमींकडून होत आहे.
पेशवाई चित्रपट व विखुरलेले अल्बम (Peshwa paintings and albums Sotheby’s):
पेशव्यांचे मंत्री नाना फडणवीस यांनी अठराव्या शतकात दिल्ली येथे मुघल बादशहाच्या आश्रयाखाली एक भव्य चित्र-अल्बम संकलित केला होता. या अरदेशीर अल्बमचा (Nana Phadnavis Ardeshir album) मराठा दरबारी कला-वस्तूंमध्ये समावेश केला जातो. तथापि, पुढील काळात हा अल्बम विक्रीस आला आणि १९७३ साली सोथबी (Sotheby’s) लिलाव गृहात तो तुकड्या-तुकड्यांनी विकला गेला. या अल्बममधील अनेक चित्रे आज खाजगी संग्रहात किंवा विविध संग्रहालयांत विखुरलेली आहेत. उदाहरणार्थ, सूफी संगीतसभा दर्शविणारे एक चित्र २०२५ साली सोथबीच्या लिलावात आले होते. या घटनेवरून मराठा संस्कृतीतील दुर्मिळ कलेचे नमुने परदेशात कसे विखुरले गेले याचा अंदाज येतो. नाना फडणवीसांच्या अरदेशीर अल्बममधील पेशवाई चित्रे परत मिळवून भारतात एकत्र प्रदर्शन करण्याची इच्छा अनेक तज्ञ व्यक्त करत आहेत.
गंगाराम तांबट यांची रेखाचित्रे (Gangaram Chintaman Tambat drawings):
मराठा कालखंडातील गंगाराम चिंतामण तांबट हे कुशल मराठी कलाकार होते. पुण्यातील ब्रिटीश रेसिडेंट चार्ल्स मॅलेट यांच्या मागणीनुसार १७९०च्या दशकात गंगारामने अनेक रेखाचित्रे व नकाशे तयार केले. त्याचे स्वतःचे एक आत्मचित्र व चार प्राणिचित्रे असलेले पाच चित्रांचे संकलन ब्रिटनमधील संग्रहात आढळते. ब्रिटिश लायब्ररीच्या संग्रहात गंगाराम तांबट यांची काही रेखाचित्रे असून त्यामध्ये हत्ती, घोडा अशा प्राण्यांची सुंदर रेखाटने आणि पर्वती टेकडीचा निसर्गदृश्य नकाशा आहे.
तसेच पुण्याजवळील पर्वती मंदिरसमूहाचे दृश्य, दीपमाळा इत्यादी रेखाचित्रे अमेरिकेच्या येईल सेंटर फॉर ब्रिटिश आर्ट (Yale Center for British Art) येथे जतन झाली आहेत. विशेष म्हणजे पेशव्यांच्या प्राणिसंग्रहातील गेंड्याचे चित्र (Peshwa menagerie painting Yale Center) १७९० साली गंगाराम तांबट यांनी काढले होते आणि आज ते येल विद्यापीठाच्या संग्रहात उपलब्ध आहे. अशा प्रकारे मराठी कलावस्तू परदेशी संग्रहालयांत असल्याने महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वैभवाची जागतिक पातळीवर साक्ष पटते.
मराठा कालखंडाशी संबंधित चित्रे आणि कलावस्तूंची माहिती
| चित्र / कलावस्तू | विषय | स्थान | विशेष माहिती |
| छत्रपती शिवाजी महाराज पोर्ट्रेट | रंगचित्र (१७व्या शतकाचा उत्तरार्ध) | ब्रिटिश म्युझियम, लंडन | “Portraits of Indian Princes” अल्बममधील पान |
| अरदेशीर अल्बम (नाना फडणवीस) | सुंदर चित्रे व सुलेखन संग्रह | विखुरलेले (सोथबी लिलाव, १९७३) | मराठा आश्रयाखाली दिल्ली येथे संकलित |
| गंगाराम तांबट रेखाचित्रे | प्राणी चित्रे, आत्मचित्र | ब्रिटिश लायब्ररी / येल सेंटर (USA) | १७९० च्या दशकात पुण्यात रेखाटलेली चित्रे |
| पेशवा दरबार प्राणीचित्र | गेंडा व इतर प्राणी (जलरंग) | येल सेंटर फॉर ब्रिटिश आर्ट, USA | १७९० साली पुण्यात रेखाटन केलेले चित्र |
शिल्प आणि पुरातत्त्व खजिना (Sculpture & Antiquities)
Notable Maharashtra artefacts: महाराष्ट्राच्या प्राचीन इतिहास आणि संस्कृतीचे काही नमुने देखील परदेशी वस्तुसंग्रहालयांच्या दालनात सजले आहेत. शस्त्रास्त्रांखेरीज प्राचीन शिल्पकला, हस्तकला आणि कलावस्तू हे देखील मराठी इतिहासाचे मौल्यवान अंश आहेत, जे विदेशात जतन केले गेलेत.
महाराष्ट्रीय शिरस्त्राण (Helmet Maharashtra 17th century Met Museum):
न्यूयॉर्कच्या मेट्रोपॉलिटन म्युझियम ऑफ आर्ट (MET) मध्ये १७व्या शतकातील महाराष्ट्र किंवा दख्खनमध्ये बनवलेले लोखंडी व सोनेजडित शिरस्त्राण आहे. या शिरस्त्राणाची रचना भारतीय पद्धतीची असून त्यावर सुबक कोरीव काम आहे. हे शिरस्त्राण प्रसिद्ध संग्राहक जॉर्ज स्टोन यांच्या संग्रहातून MET संग्रहालयात आले. मराठा सेनानी युद्धात अशा प्रकारची शिरस्त्राणे वापरत असत का, यावरून त्या काळच्या लष्करी उपकरणांचे आकलन होते. आज हे शिरस्त्राण प्रदर्शनात नसले तरी MET च्या ऑनलाईन संग्रहातून त्याची छबी पाहता येते. अशा महाराष्ट्रातील दुर्मिळ शिल्पकृती विदेशात आहेत याचे हे एक उदाहरण आहे.
प्राचीन टेराकोटा/हस्तिदंत शिल्प (Terracotta plaque Western Deccan Met Museum):
पश्चिम दख्खन विभागातील (आजचा महाराष्ट्र) प्राचीन शिल्पकलेचे काही नमुने विदेशात सापडतात. इ.स. पहिल्या शतकातील एक सुंदर हस्तिदंत (आयव्हरी) महिला आकृती इटलीतील पॉम्पेई शहराच्या उत्खननात १९३८ साली सापडली होती. सुमारे दहा इंच उंचीच्या या नाजूक मूर्तीचा उगम महाराष्ट्रातील भोकर्दन या व्यापारकेंद्रात झाला असावा आणि ती रोमन साम्राज्यात निर्यात झाली असावी. ही मूर्ती आता नेपल्स (इटली) आणि न्यूयॉर्क MET संग्रहालयाच्या प्रदर्शनीचा भाग बनली होती. तसेच भोकर्दनच्या उत्खननातून मिळालेली एक प्राचीन मृणमूर्ती फलक (कदाचित यक्षीची आकृती) देखील MET मध्ये आहे. या पश्चिम डेक्कनच्या टेराकोटा फलकाचे अवशेष (Terracotta plaque Western Deccan Met Museum) महाराष्ट्राच्या प्राचीन रोमन व्यापारी संबंधांचे द्योतक आहेत. अशा प्राचीन वस्तू भारताबाहेर सापडल्याने आपल्या संस्कृतीची वैश्विकता जाणून घेण्यासाठी त्यांची पुनर्प्राप्ती महत्त्वाची ठरते.
नाणी आणि अभिलेखे (Coins & Archives)
| वस्तू / नाणे-अभिलेख | कालखंड / उत्पत्ती | संग्रहालय | टिप्पणी |
| मराठा चांदीची नाणी | १८वे शतक, मराठा महासंघ | ब्रिटिश म्युझियम, लंडन | जबलपूर, पुणे इ. टांकसाळीचे नमुने जतन आहेत |
| पेशवाई पत्रव्यवहार | १८वे–१९वे शतक, पुणे | ब्रिटिश लायब्ररी, लंडन | इंडिया ऑफिस रेकॉर्ड्समध्ये संरक्षित, सनद व कागदपत्रे |
ब्रिटनच्या ब्रिटिश म्युझियममध्ये मराठा साम्राज्याच्या विविध कालखंडातील नाणी संग्रहित आहेत. विशेषतः मराठा महासंघाच्या नाण्या (Maratha Confederacy numismatics) आणि पेशवाई काळातील चलनी नाणी या संग्रहात आढळतात. उदाहरणार्थ, जबलपूर टांकसाळीचे एक मराठाकालीन चांदीचे नाणे ब्रिटिश म्युझियमच्या मुद्रा विभागात जतन आहे. हे नाणे मराठा राज्याच्या व्यापत्या सत्ता-सीमेचे प्रतीक आहे. तसेच बुरहानपूर, पुणे इत्यादी ठिकाणी मराठ्यांनी जारी केलेल्या चलनी नाण्यांचेही नमुने तिथे पाहायला मिळतात. ब्रिटिश म्युझियमच्या Money and Medals विभागात मराठा नाणी प्रदर्शनात नसली तरी संशोधनासाठी उपलब्ध आहेत. मराठा अर्थव्यवस्थेची आणि नाणेव्यवस्थेची माहिती या नाण्यांवरून अभ्यासकांना मिळते. महाराष्ट्र शासन भविष्यात या नाण्यांच्या प्रतिकृती बनवून आणि माहितीफलकाद्वारे प्रदर्शने भरवेल, तर मराठा नाणेसंग्रहाचा इतिहास लोकांसमोर जिवंत होऊ शकेल.
त्याचप्रमाणे लंडनस्थित ब्रिटिश लायब्ररीच्या इंडिया ऑफिस रेकॉर्ड्स विभागात पेशवा कालखंडातील भरपूर पत्रव्यवहार, अहवाल आणि नोंदी आहेत. पुण्यातील ब्रिटिश रेसिडेन्सीचे पत्र (Poona Residency records British Library) आणि मसनद पत्रांचा संच इथे आजही उपलब्ध आहे. मराठा दरबारातील राजकीय घडामोडी, सनद-कौन्सिले आणि रोजच्या व्यवहारांचे तपशील या मराठा पत्रव्यवहार संग्रहात (Maratha correspondence archives London) आढळतात. अनेक मराठी व फारसी भाषेतील पत्रे, करारनामे आणि चित्रमय अहवाल या अभिलेखांचा भाग आहेत. मराठा इतिहासाचा हा मौल्यवान लेखाजोखा पाहण्यासाठी संशोधकांना लंडनला जावे लागते, त्यामुळे हे दस्तऐवज डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध करणे गरजेचे आहे. सुदैवाने, पेशवाई कालखंडातील इंडिया ऑफिस रेकॉर्ड्स (India Office Records Peshwa) महाराष्ट्रातील संशोधकांसाठी ऑनलाईन आणण्याचे प्रयत्न सुरू झाले आहेत.
पुराव्यांची विश्वासार्हता आणि सध्याची स्थिती
इतिहासातील या वस्तूंवर अनेकदा दावे-प्रतिदावे आणि संशयाची सावली असते. उदाहरणार्थ, शिवरायांचे वाघनख अस्सल आहे का याबद्दल V&A संग्रहालयाकडे स्वतः पुरावा नसल्याचे स्पष्ट करण्यात आले, तसेच भवानी तलवारींच्या ओळखीतही एकेकाळी संभ्रम निर्माण झाला होता. दुसरीकडे, काही वस्तू अलीकडच्या काळात मायदेशी परत येऊ लागल्या आहेत. रघुजी भोसले यांची तलवार यशस्वीपणे भारतात आली, तशीच इतरही वस्तूंच्या पुनर्वाप्रतासाठी (repatriation), म्हणजे या Notable Maharashtra artefacts परत आणण्यासाठी, हालचाली सुरू आहेत.
भारत आणि ब्रिटन सरकार दरम्यान सांस्कृतिक वारशाच्या विनिमयाबाबत करार केले जात आहेत. वाघनख तीन वर्षांसाठी का होईना, पण महाराष्ट्रात प्रदर्शनासाठी आणले जाणार आहे ही देखील एक सकारात्मक बाब आहे. शिवाय काही संग्रहालये महत्त्वाच्या वस्तूंच्या प्रतिकृती देण्यास तयार आहेत आणि काही ठिकाणी दीर्घकालीन कर्जाने वस्तू देण्याचीही उदाहरणे दिसतात. मराठा इतिहासाशी निगडीत वस्तूंवर अनेकांचे हक्क सांगणे स्वाभाविक असते, मात्र ज्यांच्या ताब्यात वस्तू आहेत त्यांच्या सहकार्यानेच आपल्या मागण्या पूर्ण होतील.
महाराष्ट्राचा वारसा परत मिळवण्यासाठी उपाय
परदेशात असलेल्या मराठा सांस्कृतिक खजिन्याला महाराष्ट्रातील लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी विविध पातळ्यांवर प्रयत्न करावे लागणार आहेत. यासाठी पुढील काही उपाय सुचवले जातात:
प्रत्यक्ष परतावा व दीर्घकालीन कर्ज (Repatriation of Maratha artefacts):
शक्य तिथे भारत सरकारने आंतरराष्ट्रीय चर्चेतून मराठा पुरावशेषांचा कायमस्वरूपी परतावा मिळवावा. जर काही वस्तू तत्काळ परत मिळवता येत नसतील, तर दीर्घकालीन कर्ज(loan) कराराने प्रदर्शनासाठी मागवाव्यात. जसे वाघनखासाठी तीन वर्षांचा करार झाला, तसाच इतर वस्तूंसाठी करता येईल. लिलावात अशी ऐतिहासिक शस्त्रे (Maratha firangi swords auctions) उपलब्ध झाल्यास सरकारने तत्परतेने हस्तक्षेप करून खरेदी करावी.
डिजिटल “व्हर्च्युअल पुनर्प्राप्ती” (Virtual repatriation 3D scans):
आधुनिक ३डी स्कॅन आणि उच्च गुणतातील छायाचित्रणाच्या साहाय्याने या वस्तूंची त्रिमितीय प्रतिमा आणि माहिती डिजिटल स्वरूपात महाराष्ट्राच्या लोकांसाठी उपलब्ध करता येईल. अशा महाराष्ट्र वारशाच्या डिजिटल संग्रहांमुळे (Maharashtra heritage digital archives) जगाच्या कुठल्याही कोपऱ्यातील मराठी वस्तू कुणीही ऑनलाइन पाहू शकतील. उदाहरणार्थ, ब्रिटिश लायब्ररीने काही पेशवाई दस्तऐवज आणि चित्रे डिजिटल स्वरूपात प्रसिद्ध केली आहेत. महाराष्ट्र सरकारने स्वतंत्र डिजिटल संग्रह निर्माण केला, तर हे सर्व पुरावशेष त्यात “व्हर्च्युअली” समाविष्ट करता येतील.
प्रतिकृती आणि भ्रमण प्रदर्शन (Replicas of Shivaji artefacts):
शिवाजी महाराजांच्या वाघनखाची अथवा जगदंबा तलवारीची हुबेहूब प्रतिकृती तयार करून ती राज्यातील विविध संग्रहालये आणि किल्ल्यांवर प्रदर्शित करता येईल. स्थानिक कलावंत आणि इतिहासतज्ञांच्या मदतीने या प्रतिकृती अत्यंत जिवंत स्वरूपात बनवता येऊ शकतात. लोकांना मूळ वस्तूंचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळवण्यासाठी अशा प्रतिकृती खूप उपयुक्त ठरू शकतात. तसेच या वस्तूंवर आधारित फिरती प्रदर्शने राज्यभर आयोजित करून लहान शहरांपर्यंत इतिहास जागवता येईल.
संग्रहालये व वारसा केंद्रांची बळकटी (CSMVS Mumbai museum strengthening):
छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय (CSMVS, मुंबई) आणि राज्यभरातील इतर संग्रहालयांना जागतिक दर्जाचे बनवण्याची गरज आहे. परदेशातून आणलेल्या किंवा प्रतिकृतीद्वारे उपलब्ध झालेल्या खजिन्यांचे योग्य जतन, संवर्धन आणि देखणे प्रदर्शन करता यावे यासाठी आपली संग्रहालये अधिक सक्षम करावी लागतील. विशेष अनुदान, अत्याधुनिक तंत्रज्ञान आणि प्रशिक्षित कर्मचारी यांच्या मदतीने महाराष्ट्रातील संग्रहालये मराठा वारशाचे केंद्रबिंदू बनू शकतात.
किल्ले व वारसा पर्यटनमार्ग (Maratha heritage trails forts):
मराठा किल्ल्यांवर आणि इतर ऐतिहासिक स्थळांवर या परदेशी खजिन्यांची माहितीपट्टी लावणे, ऑडिओ-व्हिज्युअल मार्गदर्शने ठेवणे हे उपयुक्त ठरेल. ज्या किल्ल्यावर शिवरायांनी वाघनख वापरले (प्रतापगड), तिथे वाघनखाच्या कथेसहित चित्रे व प्रतिकृती ठेवता येतील. अशा मराठा वारसा मार्गांमुळे पर्यटकांना इतिहास अधिक जिवंतपणे अनुभवता येईल. महाराष्ट्र पर्यटन विभागाने गड-किल्ले फिरताना या विदेशस्थ खजिन्यांविषयी माहिती देणारे विशेष “वारसा स्पॉट” निर्माण केले, तर स्थानिकांच्या अभिमानात भर पडेल.
सध्या महाराष्ट्राच्या वारशाचे हे Notable Maharashtra artefacts परदेशातच आहेत – छत्रपती शिवाजी महाराजांचे वाघनख (Wagh Nakh tiger claws abroad), भवानी तलवार ‘जगदंबा’ (Bhavani sword Jagdamba Royal Collection), रघुजी भोसले यांची तलवार (Raghoji Bhonsle firangi sword) इत्यादी. लंडनच्या संग्रहालयांत मोठा मराठा वारसा (Maratha heritage in London museums) जतन झाला आहे – ज्यात ब्रिटिश म्युझियममधील मराठा नाणी (Maratha coins British Museum) आणि मराठा साम्राज्याच्या चलनी खुणा (Maratha Confederacy numismatics), पेशवाई पत्रव्यवहार आणि शिवरायांचे पोर्ट्रेट (Portrait of Shivaji British Museum) यांचाही समावेश होतो. या सर्व खजिन्यांच्या परताव्यासाठी अथवा त्यांच्या डिजिटल-प्रतिकृती महाराष्ट्रात आणण्यासाठी आपल्याला प्रयत्न वाढवावे लागतील.
हरवलेला वारसा आणि मराठी स्वाभिमानाची हाक
मराठा साम्राज्याचे वैभव आठवून देणाऱ्या या लक्षणीय पुरावशेषांच्या शोधात आपण लंडनपासून न्यूयॉर्कपर्यंत फिरलो. या Notable Maharashtra artefacts ने मराठी इतिहासाचा ठसा जगभर उमटवला असला, तरी तो वारसा आपल्या तरुण पिढीपर्यंत पोहोचवणे आपली जबाबदारी आहे. परदेशी संग्रहालयांमध्ये चमकणारा मराठी इतिहासाचा ठेवा परत मिळवण्यासाठी प्रयत्न वाढवणे गरजेचे आहे. त्यासाठी शासन, तज्ञ आणि जनतेने मिळून प्रभावी भूमिका बजावली पाहिजे. शिवरायांची शस्त्रे असोत, पेशवाईच्या आठवणी असोत किंवा इतर ऐतिहासिक खजिना – यांचे संवर्धन आणि प्रसार करण्याने आपल्या संस्कृतीची भव्यता पुढील पिढ्यांसमोर ठळकपणे येईल.
मराठी मानसाच्या अभिमानाचा भाग असलेल्या या वस्तू परत आणण्याचा दिवस लवकर यावा, अशी सर्वांची इच्छा आहे. तोपर्यंत आपण डिजिटल माध्यमांद्वारे आणि माहितीच्या आधारे आपल्या वारशाशी नाळ जोडून ठेवूया. इतिहास जिवंत ठेवण्यासाठी आणि भविष्यात हा वारसा आपल्या संततीच्या हाती सुपूर्द करण्यासाठी आज आपण पुढाकार घेणे अत्यावश्यक आहे. हरवलेला मराठी वारसा शोधून परत आणण्यासाठीची ही चळवळ आपल्या सांस्कृतिक स्वाभिमानाची उज्ज्वल कहाणी ठरेल.
